سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی‌مهوش: دانشیار معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه بافت ارزشمند شهری همدان روزبه روز در حال افول و زوال گفت: تدوین سند و نقشه راهبردی اصلی‌ترین جراحی موردنیاز برای حفظ بافت‌های ارزشمند شهر همدان محسوب می‌شود.

آنچه که اکنون بافت قدیم شهر نامیده می‌شود، زمانی به عنوان یک کلیت شهری از حیاتی کامل و کارآمد برخوردار بود که تکامل و کارآمدی آن محصول تعامل انسان و طبیعت بود، هر چند که اکنون بافت قدیم شــهر در ایران، با مفاهیمی چون فرسودگی، ناکارآمدی و بلاتکلیفی همراه است، اما بهترین ارزش‌های فرهنگی، اجتماعی، تاریخی و معماری هر شهر در آن نهفته است. به نظر می‌رسد بیشترین مشــکلات مرتبط با بافت قدیم شهر در ایران ناشــی از عدم شناخت دقیق ماهیت آن و عدم تلاش برای تطبیق آن ماهیت با شرایط معاصر است.

پرواضح است که بافت‌های تاریخی شهرها آثار گرانبهایی هستند که فرهنگ، تاریخ، دانش معماری و شهرسازی گذشته جامعه شهری را نشان می‌دهند و یا در بیان روشن‌تر هویت و شخصیت اجتماعی فرهنگی شهر را به نمایش می‌گذارند.

این ساختار شهری دارای ویژگی‌ها و مشخصه‌هایی است که آن را از بافت‌ها و پهنه‌های پیرامونی و نیز سایر قسمت‌های شهر متمایز می‌کند و برخورد ویژه مدیریتی به این مناطق را نسبت به سایر مناطق شهر ضروری می‌سازد. علاوه‌براین، مطابق تاکیدات قانون برنامه سوم توسعه (ماده 166) و قانون برنامه چهارم توسعه (ماده 115) می‌بایست سازوکارهای مدیریتی خاص برای اداره بافت تاریخی شهرها و اعطای وظایف و مسئولیت‌های بیشتر به نهادهای محلی در دستورکار مدیریتی شهرها قرار گیرد

به گفته کارشناسان، در بافت تاریخی فرهنگ و تاریخ درهم تنیده شده است ودر واقع این فضاها به کیفیت و تاریخی بودن شهر گواه می‌دهد وهویت و شناسنامه شهری است که ویژگی‌های ممتازی را در شهر متبلور می‌کند.

از سوی دیگر این روزها این نوع از ساختار اغلب دربرگیرنده آثار و مجموعه‌های تاریخی است که اغلب در زمره بافـت‌های فرسوده قرار گرفته‌اند. یکی از این بافتها، بافت تاریخی شهرهمدان است که علیرغم مداخلاتی که تا بـه حال در آن صورت گرفته، سیمای عمومی مرکز شهر و به ویژه محلات مسکونی آن بیانگر دوگانگی، همزیستی کهنه،نو و گستره فرسودگی است براین اساس با توجه اهمیت و جایگاه این از بافت بر آن شدیم تا دراین باره گفتگویی را با نرگس نورالله‌زاده رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر همدان و حسن سجادزاده استاد دانشکده هنرو معماری دانشگاه بوعلی‌سینا ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر همدان با بیان اینکه متاسفانه آمار دقیقی از میزان بافت ارزشمند شهری همدان موجود نیست گفت: تنها ملاک آماری مصوباتی که برای کل بافت قدیمی همدان برمبنای عکس‌ها و نقشه‌های هوایی سال 35 است.

نرگس نوراله‌زاده افزود: درحال حاضر میراث فرهنگی مشاوری را برای ارزیابی بافت‌ها و بناهای واجد ارزش به کار گرفته اما هنوز نتیجه این کار مصوب نشده است تا به عنوان سند راهبردی در دستور کار شورا و شهرداری قرار گیرد.

وی با بیان اینکه بافت‌های این چنینی در شهر همدان غالبا در رینگ مرکزی شهر و در بازار شهر قرار دارند ابراز کرد: متاسفانه در6 خیابان اصلی شهر با توجه به تقاضای مردم اغلب این بافت دچار تغییر و تحول شده وبه جای بافت قدیمی شاهد خانه‌های جدیدالاحداث هستیم.

نوراله‌زاده با تاکید براینکه درحال حاضر تنها تعدادی از بنا‌ها آن هم نه به طور پیوسته بلکه در هر محل تنها یک یا دو خانه قدیمی وجود دارد عنوان کرد: در شهر همدان دیگر بافت قدیمی همچون شهر یزد وجود ندارد.

رئیس کمیسیون معماری و شهرسازی شورای اسلامی شهر همدان با ابراز تاسف از اینکه دیگر از ساختار دالانی محلات قدیمی همدان چیزی باقی نمانده خاطرنشان کرد: امروز از چمن‌ها به جز چند بنای قدیمی تنها نقاطی که دارای کاربری فضای سبز و یا کاربری عمومی بوده باقیمانده است.

وی با بیان اینکه دیگر شکل و شمایل بافت قدیمی بر محلات همدان حکمفرما نیست تصریح کرد: با این وجود در راستای حفظ بافت مرکزی و بازار همدان شورا مصوبه‌ای را به شهرداری ابلاغ کرده که طبق آن می‌باید شهرداری منطقه پنج با عنوان شهرداری بافت مرکزی تشکیل شود.

این عضو شورای اسلامی شهر همدان با اشاره به اینکه این مصوبه باید تاییدیه وزارت کشور را جهت استقرار دریافت کند عنوان کرد: علاوه براین در بودجه شهرداری تاکید شده است که بر حفظ و تملک تک بناها باقیمانده از بافت ارزشمند توجه ویژه‌ای داشته و از آن‌ها به عنوان فضاهای فرهنگی استفاده کند.

نوراله‌زاده با تاکید براینکه متاسفانه در شهر همدان بافت ارزشمند به صورت هکتاری و یا منطقه‌ای باقی‌ نمانده است عنوان کرد: اگر به بافت تاریخی شهرهایی همچون کاشان ویا یزد سری بزنید هنوز معابر تعریض نشده و درعین حال اگر تغییر کاربری در بناها شاهد هستیم این تغییر در کالبد بنا نبوده است اما در همدان از دهه 70 این ساختار در هم ریخته است.

وی با بیان اینکه همدان به عنوان پایتخت تاریخ و تمدن دارای ارزشمندترین بافت تاریخی بوده است اذعان کرد: در حال حاضر از دالان‌های واجد ارزش همدان شاید به تعداد انگشتان دست باقی مانده باشد.

نوراله‌زاده با اشاره به ساختار ویژه محلات همدان خاطر نشان کرد: در این محلات بر مبنای معماری ایرانی اسلامی همه خدمات و در عین همه اقشار در کنار هم زیست می‌کردند به نوعی‌که در آن از خانه‌های 50 متری تا بناهای 400 متری بنا به جمعیت خانوارها دیده می‌شد اما حالا حتی در چمن‌های اصلی نیز شاهد چنین ساختاری نیستیم و تنها این مرکز محل است که تا حدودی این ساختار قدیمی را حفظ کرده است.

استاد معماری و شهرسازی دانشکده هنرو معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان نیز با بیان اینکه پرداختن به بافت ارزشمند شهری یکی از ضرورت‌های امروز مدیریت شهری است گفت: براین اساس اخیرا بحث تشکیل شهرداری منطقه پنج همدان با محوریت بافت ارزشمند و هسته مرکزی شهر در دستور کار قرار گرفته است.

حسن سجادزاده با تاکید براینکه دراین راستا جلساتی برگزار شد تا حد و مقیاس این بافت مشخص شود ابراز کرد: دراین باب نظرات مختلف ازسوی شهرداری و میراث فرهنگی بیان شد به‌طوریکه شهرداری تنها رینگ مرکزی و میراث علاوه بر رینگ مرکزی بخشی از رینگ دوم را نیز واجد ارزش قلمداد می‌کند.

وی با بیان اینکه طبق قواعد بافت واجد ارزش شامل بافت مرکزی شهر و بازار قدیمی و درعین حال محلات سنتی ( چمن ) و نیز بناهای تاریخی موجود در شهر که عموما مربوط به دوره قاجارو پیش از آن است گفت: با این تفاسیر علاوه بر رینگ مرکزی شهر یک سوم از رینگ دوم شهر نیز می‌بایست در منطقه پنج شهری قرار گیرد زیرا این محدوده در بافت تاریخی میراث فرهنگی نیز به ثبت رسیده است.

این استاد معماری و شهرسازی با اشاره به اینکه متاسفانه این بافت به مرور زمان دچار تخریب شده تاکید کرد: بخشی از این بافت همانطور که عنوان شد شامل راسته‌بازارها، کاروانسراها و مسجد جامع در رینگ مرکزی و بخشی از محلات می‌شود.

سجادزاده با بیان اینکه هر کدام از این محلات قدیمی علاوه بر هارمونی و ساختار دارای یک مرکز محل هستند که در اصطلاح همدانی‌ها از آن‌ها به عنوان چمن یاد می‌شود عنوان کرد: این مرکز محل بازارچه، مسجد، زورخانه، حمام وخانه‌های قدیمی زیبا است.

وی با بیان اینکه متاسفانه ما در بحث حفظ بافت‌های تاریخی همراهی مردم را نداریم گفت: به شهروندان ارزشمند بودن بافت آموزش داده نشده تا نسبت به حفظ آن حساسیت داشته باشند این درحالی است که این بافت میراث گذشته ماست که تخریب آن جبران‌پذیر نیست.

استاد معماری و شهرسازی دانشکده هنرو معماری دانشگاه بوعلی سینا همدان با اشاره به اینکه هرساله شاهد تخریب بخش اعظمی از بافت ارزشمند شهر همدان هستیم عنوان کرد: از آنجایی‌که مدیریت یکپارچه شهری وجود ندارد متولی این بافت‌ها مشخص نیست در برخی مواقع شهرداری و بعضی مواقع این میراث فرهنگی است که خود را متولی قلمداد می‌کند و حتی در برخی مواقع بخشی از کار برعهده راه و شهرسازی است.

سجادزاده ادامه داد: اما در بحث مشکلات این بافت هر کدام از دستگاه‌ها دیگری را متولی قلمداد می‌کند.

وی با بیان اینکه تنها راه حفظ بافت ارزشمند تحقق مدیریت یکپارچه است گفت: تشکیل شهرداری بافت مرکزی شهر امیدبخش حفظ و بازآفرینی بافت ارزشمند شهری است.

این استاد شهرسازی و معماری با بیان اینکه در دنیا برای حفظ و نگهداری ازاین بافت یک سند و یا نقشه راهبردی در دستور کار قرار می‌گیرد اظهار کرد: نکته اینجاست که این نقشه راهبردی با طرح جامع شهری متفاوت است.

سجادزاده با تاکید براینکه یکی از دلایلی که این بافت‌ها در شهر همدان درحال تخریب است نبود همین سند و نقشه راهبردی است ابراز کرد: متاسفانه این بافت‌ها در شهر همدان زیر مجموعه طرح جامع و تفضیلی قرار گرفته است حال آنکه این طرح‌ها اغلب به دنبال توسعه، تخریب و دعوت از خودروها است که این رویکرد در تضاد با حفظ بافت ارزشمند شهری است.

وی با اشاره به اینکه در نبود سند راهبردی حتی در برخی مواقع شاهد آن هستیم که در معبری علیرغم وجود بناهای ارزشمند به بهانه تعریض مسیر برای عبور خودرو بناهای واجد ارزش تخریب می‌شود گفت: تاسف‌بارتر اینکه برخی از بنا‌ها علیرغم اینکه میراث فرهنگی نسبت به ثبت بنا اقدام کرده اما با مالک به توافق نرسیده لذا مالک در اقدامی عجیب ساختمان را تخریب می‌کند تا بتواند آپارتمان بسازد.

وی با بیان اینکه این اتفاق را در خانه نراقی‌های همدان شاهد بودیم اذعان کرد: مالک آب را در زمین رها کرد تا ساختمان فرو بریزد.

سجادزاده در پاسخ به این سوال که آیا طی سال‌های اخیر دغدغه حفظ بافت ارزشمند شهری را ازسوی مدیران شاهد بوده‌اید زیرا در اغلب گفتگویی‌ها منکعس شده از سوی مدیران شهری عنوان می‌شودکه شهر همدان دارای بافت ارزشمند نیست و آنچه درحال حاضر وجوددارد تنها تعداد محدودی بنا است عنوان کرد: بنده زمانی فکر می‌کردم دراین بخش همدان بتواند به عنوان یک شهر فرهنگی منشأ اثر شود اما متاسفانه این گونه نبود اگر دغدغه‌ای هم هست فعالیت‌ها جزیره‌ای است.

وی با بیان اینکه فعالیت‌های پراکنده و عدم اختصاص بودجه کافی به این بخش و نیز عدم وجود متخصص مرمت بافت در نظام مهندسی همدان و درعین حال علیرغم شعار گردشگرپذیری مسئولان از سطح کلان تا خرد حس مسئولیت خاصی نسبت به حفظ بافت ندارند گفت: اگر هم بحثی در این باب عنوان می‌شود بیشتر در حد شعار و حرف باقی می‌ماند.

استاد دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینا با بیان اینکه در این وادی تعاملی با مراکز پژوهشی و متخصصین مرمت شهری وجود ندارد ابراز کرد: اگر بناها محدود در شهر نیز حفظ نشود در آینده نه‌چندان دور من معلم و یا من استاد دانشگاه چیزی برای عرضه به دانش‌آموز و دانشجو به عنوان هویت شهری نخواهم داشت.

سجادزاده با تاکید براینکه نبود سند راهبردی، نگاه‌های شتاب‌زده در تصمیم‌سازی‌های یک شبه مدیران و نیز پراکندگی مدیریتی موجبات تخریب اندک بناهای موجود در شهر همدان را فراهم آورده است عنوان کرد: ساخت حجم عجبی ازپارکینگ‌های طبقانی در محلات ارزشمند شهری همدان بیانگر همین ناهمگونی‌هاست زیرا این هیولاهای شهری نه ارتباطی با بافت دارند و نه مشکل ترافیک شهری را حل می‌کنند بلکه تنها درصدد تخریب ابنیه‌ تاریخی هستند.

وی در پاسخ به این سوال که سند راهبردی بافت می‌بایست حاوی چه شاخصی‌هایی باشد اذعان کرد: دراین راستای باید به تجارب موجود در دنیا مراجعه کرد حال آنکه طبق این تجارب مسئولیت حفظ بافت‌های ارزشمند شهری و هسته‌های تاریخی صرفا توسط یک نهاد صورت نمی‌پذیرد بلکه کلیه دستگاه دولتی و خدماتی دراین امر سهیم هستند.

سجادزاده با تاکید براینکه این تعامل و هم‌آوایی بین دستگاهی می‌بایست بر اساس یک نقشه راه مشترک باشد عنوان کرد: این امر نیز مستلزم تعیین محدوده و ضوابط معماری و شهرسازی، تعیین راهبردهای توسعه آتی این محدوده است.

وی ادامه داد: بعد از تدوین ضوابط می‌بایست محور اصلی در این رویکرد حفظ ساکنین اصلی این گونه مناطق باشد به عنوان مثال در شهرهایی همچون اصفهان و یزد قوانین سختگیرانه توانسته‌ کالبد را حفظ کنند اما این قوانین نباید آنقدر سختگیرانه باید که ساکنین اصیل را فراری کنند.

این استاد معماری و شهرسازی ادامه داد: اگر ساکنین اصلی جابه‌جا شوند با حضور ساکنان جدید ایجاد حس تعلق در آنها بسیار دشوار خواهد بود بنابراین این سند راهبردی تنها یک نقشه فیزیکی نیست بلکه شامل مطالعات جامعه شناختی، فرهنگی، اجتماعی، معماری و شهرسازی نیز می‌شود که پس از تدوین به یک مدیریت یکپارچه شهری سپرده می‌شود.

وی با بیان اینکه وجود چنین سندی ثبات مدیریتی را برای بافت را به همراه خواهد داشت گفت: یکی از مشکلاتی که ما در این فضا با آن مواجه‌ هستیم این است که به دلیلی نبود این سند با تغییر مدیر ویا شهردار مدیریت بافت نیز به سلسله افراد تغییر پیدا می‌کند.

وی با تاکید براینکه تدوین سند راهبردی برای بافت ارزشمند شهری به واقع جراحی مدیریت این نوع بافت است در پاسخ به این سوال که آیا در تدوین طرح جامع شهری همدان از نظر دانشگاهیان و متخصصین فن برای تدوین طرح دراین بخش از شهر نظرخواهی شده است گفت: متاسفانه علیرغم اینکه ما به عنوان تنها گروه شهرسازی در دانشگاه بوعلی سینا فعال هستیم که در مقطع دکتری و ارشد این رشته تدریس می‌کنیم تا کنون از ما نظری دراین‌باره خواسته نشده است.

وی ادامه داد: حتی گاهی نگاه‌ها دراین بخش به ما به عنوان طراحان شهری به مثابه عناصر مزاحمی است که مانع کار آنها می‌شویم پس تعامل و ارتباط چندانی با ما ندارند البته گاهی عنوان می‌شود که در تعامل با دانشگاهیان هستند که این تعامالات نیز با افرادی صورت می‌پذیرد که همسو و همراه آنها باشند.

وی در خاتمه با تاکید بر اینکه این عدم تعامل نتیجه‌ای جز کاستن از کیفیت محیط‌های شهری نداشته است تصریح کرد: اغلب برنامه‌ریزی‌های برای شهرسازی در نبود این ارتباط با نگاه از بالا به پایین یا با بستری سیاسی صورت می‌پذیرد.