مسأله مهدویت و آخرالزمان از مهم‌ترین مباحث قرآنی و روایی مسلمانان و حتی سایر ادیان الهی محسوب می‌شود. از نگاه شیعه درک ماجرای مهدویت و آخرالزمان وابسته به دو یادگار پیامبر(ص) یعنی قرآن و عترت(ع) است و در این راستا اهل‌بیت(ع) به ویژه امیرالمؤمنین، امام حسین(ع) و امام رضا (ع) نقش ویژه‌ای ایفا کرده‌اند که بخشی از آن به دوران حیاتشان و بخش عمده آن در زمان رجعت و ظهورشان به وقوع می‌پیوندد. به عبارت دیگر، با بررسی و تحقیق درباره نقش ویژه این بزرگواران می‌توان برخی راهکارهای کاربردی فردی و اجتماعی را به دست آورد؛ بنابراین آنچه که تاکنون در سیره عترت(ع) مورد غفلت اندیشمندان قرار گرفته، عدم پرداختن به نقش هر کدام از اهل‌بیت(ع) در مهم‌ترین اصل شیعه، یعنی مهدویت و امر ظهور است. در همین راستا به گفتگو با «منصور لطفی» کارشناس ارشد مطالعات علوم قرآن و حدیث پرداختیم تا به بررسی نقش امام رضا (ع) در راستای تحقق امر ظهور بپردازیم. مشروح این گفتگو را در ادامه می‌خوانید:

جایگاه ویژۀ «قم» در آخرالزمان به واسطۀ حرکت امام رضا (ع) از مدینه به مرو

  همانطور که مستحضر هستید، امام رضا (ع) در مسیر حرکتشان به سوی مرو، در نیشابور خطبه‌ای ایراد و در آنجا حدیث «سلسلةالذهب» را مطرح کردند، حدیثی که در آن مردم را از عذابی انذار دادند و راهکار در امان ماندن از آن را نیز معرفی کردند.لطفاً در این باره توضیح دهید.

امام رضا (ع) در نیشابور حدیثی قدسی را به نقل از پیامبر اکرم (ص) بیان کردند: «لَا إِلَهَ إِلَّا اللَّهُ حِصْنِی فَمَنْ‏ دَخَلَ‏ حِصْنِی‏ أَمِنَ مِنْ عَذَابِی قَالَ فَلَمَّا مَرَّتِ الرَّاحِلَةُ نَادَانَا بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا. «لا إله إلّا اللَّه» حصار محکم من است و هر کس که در حصار من وارد شود از عذابم ایمن خواهد بود، اما امام رضا (ع) چند قدم که جلوتر می‌روند می‌ایستند، سر از کجاوه بیرون می‌کنند و بلافاصله می‌فرمایند: «بِشُرُوطِهَا وَ أَنَا مِنْ شُرُوطِهَا» امنیت از آن عذاب و ورود به آن حصن شرایطی دارد که یکى از آن شرایط خود من هستم». به نظر می‌رسد منظور از عذاب در حدیث فوق، عذاب‌های شدید آخرالزمانی و مقاطع بعد از آن است. از طرفی با توجه به آیات و روایات متعدد، فضای آخرالزمان، جهنمی مملو از عذاب است. این عذاب، نیاز به حصن دارد؛ حصنی که توان مهار عذاب را داشته باشد و آن حصن چیزی جز وجود مبارک امام رضا (ع) نیست. حصن یعنی قلعۀ محکمی که باید به درونش رفت تا از عذاب در امان بود. امام رضا (ع) آمدند که یک چنین نقشی را در قبال این بخش از مهدویت یعنی نجات از عذاب داشته باشند؛ تا مردم از طریق ایشان به داخل این حصن رفته و از جنس آن بشوند؛ در این صورت است که دیگر نار بر نور اثر نخواهد کرد.

وقتی حرکت امام رضا (ع) به ایران را با رویکرد مهدویت مورد توجه قرار می‌دهیم، فضیلت شهر قم نیز برای ما معنا و مفهوم زیباتری پیدا می‌کند. وقتی که حضرت فاطمۀ معصومه (س) در جستجوی ولیّ و امام زمانۀ خود، از مدینه به سوی خراسان حرکت کرد و در شهر ساوه بعد از آنکه مورد هجوم دشمنان قرار گرفته و مریض شدند؛ از نزدیکان خود جویای شهر قم می‌شوند و می‌فرمایند: «قم کجاست؟ مرا به قم ببرید» حضرت معصومه (س) تربیت شدۀ مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است. ایشان با علم به این موضوع که شهر قم به واسطۀ وجود مبارکشان، خیرات و برکات عظیمی در مقاطع آینده برای جبهۀ حق خواهد داشت؛ این شهر را محل اقامت خود انتخاب می‌کنند. وقتی از دریچۀ مهدویت به جایگاه شهر خراسان و قم در مقاطع آینده نگاه می‌کنیم، این دو شهر را از سرزمین‌های پیشتاز در ماجرای ظهور می‌بینیم که زمینه‌ساز ظهور امام زمان (عج) خواهند بود.

 بنابراین ارتباط عمیقی میان حرکت امام رضا (ع) و مسأله تمدن نوین اسلامی و برپایی امر ظهور امام زمان (عج) وجود دارد.

بله، همینطور است. ائمۀ اطهار(ع) هر کدام در دوران خود بر اساس برنامه‌ای الهی در تحقق امر ظهور نقش ویژه‎‎ای را ایفا کردند که با بررسی مسأله «مهدویت» از منظر هر کدام از ائمه (ع) می‌توانیم به نقش آنان در تحقق این امر بیش از پیش پی ببریم؛ مسأله‌ای که تمام انبیاء و اهل‌بیت(ع) بارها و بارها بشریت را نسبت به آن متذکر کردند و حتی به تبیین آن نیز پرداختند. وجود مبارک امام رضا (ع) در سرزمین خراسان و تأثیرات عظیم ایشان در پیشبرد جبهۀ حق و تجهیز لشگریان حق و رشد روحی و معنوی شیعیان و محبان در دوران غیبت و حصن بودن ایشان در عذاب‌های سخت آخرالزمانی برای مردم، بخش کوچکی از اثرگذاری ایشان در راستای تحقق امر ظهور است. امام رضا (ع) هزار و دویست سال پیش طبق برنامه‌ای الهی به ایران تشریف آوردند تا قبل از آغاز جنگ‌های آخرالزمانی لشگریان جبهه حق را تجهیز کنند. به عبارت دیگر، می‌توان امام رضا (ع) را خزانه‌دار عالم برای ظهور امام زمان (عج) دانست، طوری که اصحاب حضرت مهدی (عج) پیش از برپایی امر ظهور به این سرزمین می‌آیند تا با بهره‌مندی از نور امام رضا (ع) تجهیز شوند و لشگر کفر را درو کنند و به امام مهدی (عج) در کوفه ملحق شوند.

 به نظر شما اصلاً چرا امام رضا (ع) به سوی خراسان حرکت کردند؟ آیا نمی‌توانستند به سرزمین‌های غیراسلامی سفر کنند و از فتنۀ مأمون به دور باشند؟

اگر از منظر تاریخی و سیاسی به این جریان بنگریم، باید بگوییم به خاطر وضع نابسامان اجتماعی و سیاسی عصر امام رضا (ع) و طبق دستور مأمون از حاکمان ظالم عباسی، آن حضرت چاره‌ای نداشتند جز اینکه به سوی مرو حرکت کنند، اما همۀ اینها ظاهر ماجراست، این در حالی است که امام رضا (ع) در دوران حیات ظاهریشان، امام زمان آن عصر بوده‌اند و در شب قدر آن سال چنین ماجرایی به إذن الهی رقم زده‌اند. اگرچه به ظاهر، به فرمان مأمون به سوی مرو حرکت کردند؛ اما در حقیقت این حرکت در راستای تحقق برنامه‌های الهی بود که خدا به وسیلۀ فرد پستی همچون مأمون صحنه‌ای را ایجاد کرد تا به وسیلۀ آن، زمینۀ حضور امام رضا (علیه‌السلام) در سرزمین خراسان فراهم شود.

  پس باید برای شهر خراسان جایگاهی ویژه در دوران آخرالزمان قائل بود؟ درست است؟

بله، به نکتۀ مهمی اشاره کردید. بی‌تردید حرکت امام رضا (ع) از مدینه به سوی خراسان ـ سرزمینی که در مقاطع آینده نقش ویژه‌ای در پیشبرد جبهۀ حق دارد ـ در راستای مهدویت بوده است. وقتی گزارشات روایی را بررسی می‌‌کنیم، می‌بینیم که از لشگر خراسانی صحبت شده است. حرکت لشگر خراسانی در آینده در دفاع از ولیّ زمانه یعنی امام عصر (عج) در حقیقت به یُمن وجود مبارک امام رضا (ع) در خراسان است. پیامبر اکرم (ص) در فضیلت لشگر خراسانی می‌فرماید:‏ «إِذَا رَأَیْتُمْ الرَّایَاتِ السُّودَ قَدْ أَقْبَلَتْ مِنْ خُرَاسَانَ فَأْتُوهَا وَ لَوْ حَبْواً عَلَى‏ الثَّلْجِ‏ فَإِنَ‏ فِیهَا خَلِیفَةَ اللَّهِ الْمَهْدِیَّ؛ هنگامی‌ که ببینید پرچم‌های سیاه از طرف خراسان به حرکت درآمده، به سویش بشتابید ولو با سینه‌خیز رفتن از روی برف‌ها باشد، چراکه خلیفه خدا حضرت مهدی (ع) در میان آنهاست». (کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج2، ص472). همچنین امام باقر (ع) در این باره می‌فرماید: «تَنْزِلُ الرَّایَاتُ‏ السُّودُ حَتَّى تَخْرُجَ مِنْ خُرَاسَانَ إِلَى الْکُوفَةِ فَإِذَا ظَهَرَ الْمَهْدِیُّ ع بَعَثَ إِلَیْهِ بِالْبَیْعَةِ. پرچم‌های سیاهی که از خراسان آمده و در کوفه فرود می‌آیند. هنگامی که مهدی (ع) ظهور کند، این پرچم‌ها برای بیعت به حضور آن حضرت گسیل می‌شوند». (کتاب الغیبة للحجة، ص452)

روایات بسیاری در حرکت پرچم‌های سیاه از مشرق زمین (خراسان) در منابع دینی آمده است. آنچه که جای تأمل دارد این است که بدانیم حرکت امام رضا (ع) در سال 200 قمری به سوی خراسان، در راستای برنامه‌های الهی بود. حرکت ایشان به سرزمین خراسان در گذشته، پیشبرد آخرالزمانی جبهۀ حق را در مقاطع آینده رقم خواهد زد. وقتی با رویکرد مهدویت رفتار و حرکت امام رضا (ع) را مورد بررسی قرار می‌دهیم؛ زوایای بیشتری از گفتار و رفتار ایشان برای ما معنا و مفهوم پیدا می‌کند.

دلیل غیبت امام زمان (عج) در کلام امام رضا (ع)

  با توجه به مطالعات گستردۀ شما در حوزۀ احادیث مهدوی امام رضا (ع)، چه توصیفاتی از احوال شیعیان و همچنین از غیبت امام زمان (ع) در بیانات امام رضا (ع) شده است؟

امام رضا (ع) دلیل غیبت امام زمان (عج) را اینچنین بیان می‌کند: «...إِمَامَهُمْ یَغِیبُ عَنْهُمْ فَقُلْتُ وَ لِمَ قَالَ لِئَلَّا یَکُونَ لِأَحَدٍ فِی‏ عُنُقِهِ‏ بَیْعَةٌ إِذَا قَامَ بِالسَّیْفِ. امام رضا (ع) فرمود: امامشان از آنها پنهان می‌شود، عرض‌کردم براى چه؟ فرمود براى آنکه چون با شمشیر قیام کند بیعت کسى در گردنش نباشد» (کمال‌الدین و تمام النعمة، ج‏2، ص480). همچنین آن حضرت در توصیف احوال شیعیان در دوران غیبت می‌فرماید: «کَأَنِّی بِالشِّیعَةِ عِنْدَ فَقْدِهِمُ الثَّالِثَ‏ مِنْ وُلْدِی کَالنَّعَمِ یَطْلُبُونَ الْمَرْعَى فَلَا یَجِدُونَهُ قُلْتُ لَهُ وَ لِمَ ذَاکَ یَا ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ قَالَ لِأَنَّ إِمَامَهُمْ یَغِیبُ عَنْهُمْ... گویا شیعه را مى‌‏بینم که در وقتى سومین‏ فرزند مرا از دست بدهند مانند چهارپایان چراگاه می‌جویند و نمى‌‏یابند به او عرض کردم یا ابن رسول‌اللَّه براى چه؟ فرمود براى آنکه امامشان از آنها پنهان است...» (کمال‌الدین و تمام النعمة، ج‏2، ص480). «مرعی» از مراعات و محافظت می‌آید، یعنی کسی نیاز است که آن را ایجاد کند و نیاز به رسیدگی دارد تا قابل استفاده برای شیعیان باشد و این تنها در شأن امام زمان (عج) است که موقعیتی را ایجاد می‌کند تا شیعیان همه جانبه از آن بهره‌مند بشوند. شاید منظور امام رضا (ع) از «الْمَرْعَى» سرزمین وجودی امام زمان (عج) باشد که سرمنشأ رشد و نمو محبّان و شیعیان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) است و از آن وجود مبارک تغذیه می‌شدند، اما به دلیل اینکه بیعت هیچ حاکمی بر گردن او نباشد به امر الهی از دیده‌ها غایب شدند.

توصیف برخی صفات حضرت قائم (عج) توسط امام رضا (ع)

«...وَ إِنَّ الْقَائِمَ هُوَ الَّذِی إِذَا خَرَجَ کَانَ فِی سِنِّ الشُّیُوخِ وَ مَنْظَرِ الشُّبَّانِ قَوِیّاً فِی بَدَنِهِ حَتَّى لَوْ مَدَّ یَدَهُ إِلَى أَعْظَمِ شَجَرَةٍ عَلَى وَجْهِ الْأَرْضِ لَقَلَعَهَا وَ لَوْ صَاحَ بَیْنَ الْجِبَالِ لَتَدَکْدَکَتْ صُخُورُهَا یَکُونُ مَعَهُ عَصَا مُوسَى وَ خَاتَمُ سُلَیْمَانَ ع ذَاکَ الرَّابِعُ مِنْ وُلْدِی یُغَیِّبُهُ اللَّهُ فِی سِتْرِهِ مَا شَاءَ ثُمَّ یُظْهِرُهُ فَیَمْلَأُ بِهِ الْأَرْضَ قِسْطاً وَ عَدْلًا کَمَا مُلِئَتْ جَوْراً وَ ظُلْماً.... قائم کسى است که در سنّ شیوخ و منظر جوانان قیام کند و نیرومند باشد به غایتى که اگر دستش را به بزرگ‌ترین درخت روى زمین دراز کند آن را از جاى برکند و اگر بین کوه‌ها فریاد برآورد صخره‏‌هاى آن فرو پاشد عصاى موسى و خاتم سلیمان (علیهماالسلام) با اوست، او چهارمین از فرزندان من است، خداوند او را در ستر خود نهان کند سپس او را ظاهر کند و به واسطه او زمین را از عدل و داد آکنده کند همچنان که پر از ظلم و ستم شده باشد» (کمال الدین و تمام النعمة، ج‏2، ص480).

بر اساس این حدیث، امام زمان (عج) وارث قوای همۀ انبیاء الهی است. ابزارهایی همچون عسای موسی (ع) و انگشتر سلیمان (ع) در برپایی ظهور کارکردی ویژه خواهند داشت. «پر شدن زمین از قسط و عدل در مقابل ظلم و جوری که دنیا را فراگرفته است»، این عملی است که مختص حضرت مهدی (ع) است. اگرچه اولیاء و انبیاء الهی در تحقق آن دخیل باشند اما خداوند به نام قائم (ع) و به دست مبارک ایشان، آن را محقق خواهد کرد. امام رضا (ع) در باب زمان ظهور و سنگینی امر ظهور و ناگهانی بودن آن با استناد به آیۀ 187 سورۀ اعراف می‌فرماید: «... یَا رَسُولَ اللَّهِ، مَتَی یَخْرُجُ الْقَائِمُ مِنْ ذُرِّیَّتِکَ؟ فَقَالَ: مَثَلُهُ مَثَلُ السَّاعَةِ ﴿لا یُجَلِّیها لِوَقْتِها إِلَّا هُوَ ثَقُلَتْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ لا تَأْتِیکُمْ إِلَّا بَغْتَةً﴾.... از پیامبر اکرم (ص) روایت کرده‌‏اند که به آن حضرت گفته شد: قائم نسل تو کی خارج می‌‏شود؟ فرمود: مثل او همانند مثل قیامت است، جز خدا کسی از وقت آن آگاه نیست، در آسمان‌ها و زمین بسی گران است، جز به صورت ناگهانی خارج نمی‌‏شود».

شاید یکی از دلایل بغتۀ بودن ساعت ظهور این باشد که دشمنان آمادگی مقابله با این ماجرا را نداشته باشند و شاید بغتۀ بودن این ماجرا حاکی از یک نوع عذاب برای دشمنان باشد که همانند یک زلزله به صورت بغتۀ واقع می‌شود. در باب سنگینی امر ظهور در آسمان‌ها و زمین باید گفت طبق آیات قرآن آنچه بر آسمان‌ها و زمین سنگینی می‌کند امر ظهور است و شاید فلسفۀ وجود شب قدر برای همین امر باشد که امر ظهور امام زمان (عج) در شب قدر هر سال به تدریج در عمق عالم جاری می‌شود تا زمینه‌سازی امر ظهور مهیا شود. نگوییم که شب قدر تنها برای تقدیر امورات انسانها است بلکه درشت‌ترین و سنگین‌ترین امر عالم، امر ظهور است و دیگر امورات عالم به نسبت امر ظهور تقدیر و قضی می‌شود.