طی چند دهه رشد سریع جمعیت، نیاز به تولیدات کشاورزی و مواد غذایی را افزایش داده و زمینه توسعه فعالیت‌‌های کشاورزی را فراهم کرده است حال آنکه با توجه به محدود بودن زمین جهت کشت، نیاز روزافزون به مواد غذایی تنها با دستیابی به حداکثر بهره‌‌وری در واحد سطح و افزایش کیفیت محصول امکان‌‌پذیر خواهد بود.
دراین زمینه کاربرد کودهای شیمیایی، آفت‌‌کش‌ها و آبیاری ازجمله روش ‌های مؤثر در جهت افزایش تولید و بهره‌‌وری محصولات کشاورزی هستند که در این میان، استفاده از کودهای شیمیایی همواره یکی از اولویت‌‌های بسیار مهم در بهبود فعالیت‌‌های کشاورزی تولیدکنندگان این محصولات بوده است. کشاورزان کاربرد این نهاده‌‌های شیمیایی را عامل افزایش عملکرد محصول، بهبود حاصلخیزی خاک و افزایش درآمد خود می‌ دانند اما مسئله این است که مطالعات اخیر نشان داده‌‌اند که مصرف بیش از اندازه و بی‌موقع کودها اثرات نامطلوب متعددی بر محیط ‌زیست و سلامت انسان دارد.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا با دانشیار زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی‌سینا گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
محسن شکل‌آبادی با بیان اینکه در کل دنیا استفاده از کودهای شیمیایی توصیه نمی‌شود، گفت: این موضوع بدان جهت است که وقتی این کودها مورد استفاده قرار می‌گیرند امکان آبشویی برای آن‌ها وجود دارد.
   گیاهان برخی از کودها را به‌صورت لوکس جذب می‌کنند
وی با تأکید بر اینکه حتی امکان مصرف لوکس این کودها توسط گیاه فراهم می‌شود، ابراز کرد: درواقع به هنگام استفاده از برخی از انواع کودها گیاهان نسبت به جذب درصد بیشتری اقدام کرده که ممکن است مسمومیت به‌دنبال داشته باشد.
این کارشناس خاک افزود: علاوه بر این در برخی کودها همچون نیتروژن هنگام استفاده بیش از حد آن در زمین شاهد هستیم که دچار آب‌شویی شده و به اعماق زمین نفوذ کرده و در نتیجه وارد سفره‌های آب زمینی شده و آلودگی آب را به‌دنبال دارد.
شکل‌آبادی با اشاره به اینکه برخی کودها همچون پتاسیم در صورت استفاده زیاد، ممکن است توسط رس‌های موجود در خاک در ساختار خاک تثبیت شوند، اظهار کرد: این امر در کاهش کارایی این کودها مؤثر واقع می‌شود.
   تخریب ساختار خاک در بلندمدت
وی با بیان اینکه استفاده از کودهای شیمیایی در طولانی‌مدت منجر به تخریب ساختار خاک می‌شود، اظهار کرد: این امر به معنای آن است که ما از مواد شیمیایی در خاک استفاده می‌کنیم.
دانشیار زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی با تأکید مجدد بر اینکه ازجمله اثرات استفاده از مواد شیمیایی می‌توان به شستشو و جابه‌‌جایی ترکیبات لایه ‌های مختلف خاک، تجمع فلزات سنگین و نیترات و تجمع مواد شیمیایی در بافت‌‌های گیاهی، جانوری و انسانی اشاره کرد افزود: از طرفی این مواد شیمیایی می‌توانند شوری خاک را افزایش دهند حال آنکه این موضوع در صورت حل نشدن کودها در خاک، دوچندان خواهد بود.
   ورود عناصر سنگین با آب و خاک عواقب ثانویه استفاده کودهای شیمیایی
شکل‌آبادی با بیان اینکه حتی بهترین کودهای شیمیایی نیز علاوه بر تأثیرات منفی ساختار کلی خود همواره دارای عناصر سنگین و ناخالصی‌هایی هستند، اذعان کرد: این ناخالصی‌ها عواقب و پیامدهای استفاده کودهای شیمیایی را دوچندان می‌ کند.
وی با بیان اینکه حتی این ناخالصی در کودهایی با ویژندهای معتبر خارجی نیز وجود دارد، ابراز کرد: درواقع با استفاده از کودهای شیمیایی این ناخالصی‌ها نیز به خاک افزوده می‌شود.
این دانشیار خاک‌شناسی با اشاره به اینکه اگر امروز به مزارعی مراجعه کنید که تا چند سال از کودهای شیمیایی استفاده کرده‌اند متوجه خواهید شد که غلظت عناصر سنگین در آن‌ها بسیار بالاست، خاطرنشان کرد: این موضوع از نظر محیط زیستی مناسب نیست.
شکل‌آبادی با تأکید بر اینکه امروزه آلودگی خاک به فلزات سنگین همچون سرب، روی، کادمیم همراه با کودهای شیمیایی به‌عنوان یکی از مهم‌ترین آلاینده‌ها محسوب می‌شود و از نظر سمیت و پایداری، جزو خطرناکترین عناصر به‌حساب می‌آیند ابراز کرد: این عناصر به‌دلیل خصوصیات آلایندگیشان در خاک، سمی بودن، زمان ماندگاری بالا و تجمع آن‌ها در بافت جانداران، از اهمیت اکولوژیکی و بیولوژیکی بسیاری برخوردارند.
وی با اشاره به اینکه این عناصر سنگین از طریق ریشه گیاه جذب و وارد بدنه آن می‌شوند، خاطرنشان کرد: مسئله این است که این امر در بلندمدت امنیت غذایی هم انسان و هم سایر جانداران را تهدید می‌کند.
دانشیار خاک‌شناسی در تشریح مسئله فوق‌الذکر با اشاره اینکه استفاده بیش از حد از کود منجر به اوتریفیکاسیون (غنی شدن پیکره آبی به وسیله مواد آلی ورودی و یا روان‌آب سطحی حاوی نیترات) می‌شود، تأکید کرد: همان طور که پیشتر عنوان شد کودها شامل مواد نیترات و فسفر هستند که از طریق باران و فاضلاب وارد دریاچه‌ها و اقیانوس‌ها می‌شوند، این مواد رشد جلبک‌ها را افزایش داده و بدین ترتیب سطح اکسیژن موجودات آبی را کاهش می‌دهند.
شکل‌آبادی با بیان اینکه کاهش سطح اکسیژن منجر به مرگ ماهی و گیاهان و جانوران آبی دیگر می‌شود تصریح کرد: این موضوع به طور غیر مستقیم در عدم تعادل زنجیره غذایی تأثیر دارد زیرا انواع مختلف ماهی‌ها منبع غذایی اصلی پرندگان و حیوانات مختلف و خود ما انسان‌ها هستند.
وی ادامه داد: از طرفی همانطور که قبلاً عنوان کردم نیتروژن موجود در کود‌های شیمیایی به آب‌های زیرزمینی می‌رسد و آب‌های زیرزمینی آلوده می‌توانند به دریاچه‌ها و رودخانه‌های نزدیک برسند و چرخه آبی را آلوده کنند.
این دانشیار خاک‌شناسی تأکید کرد: در حال حاضر در بسیاری از کشورها کودهای حیوانی و آلی (گیاهی) جایگزین کودهای شیمیایی شده‌اند تا میزان آسیب‌های مرتبط با کودهای شیمیایی برای محیط زیست را کاهش دهند.
مع‌الوصف با توجه آنچه گفته شد پیامدهای ناگوار زیست‌محیطی که کشور ما در حال حاضر با آن رو به‌روست ناشی از برخورد‌ غیرمعقول انسان با محیط زیست و استفاده از منافع پایه است، به طوری که به جای آینده‌نگری و درنظرگیری منافع درازمدت، با هجوم بی‌وقفه و تاراج منابع، عواید کوتاه‌مدت را ترجیح داده و با تداوم این خط مشی، مسیر قهقرایی و زوال آن را برای خویش رقم زده است.
دراین بین استفاده بیش از حد از کودهای شیمیایی نیز یکی از همین موارد است زیرا مشکلات زیست‌محیطی، کاهش تنوع زیستی، سلامت زیست‌بوم و کاهش کیفیت و بالأخره اثر سوء آن‌ها بر سلامت انسان غیرقابل انکار است، بدون تردید برای جایگزین کردن آن‌ها لازم است از اصول بوم‌شناختی در قالب کشاورزی جایگزین استفاده کرد البته به‌کارگیری این اصول نیاز به آگاهی دقیق از روابط بیولوژیکی موجود زنده و درک صحیح استفاده از آن‌ها دارد.

طاهره ترابی مهوش