سپهرغرب، گروه اقتصادی - سمیرا گمار : پس از پیروزی انقلاب اسلامی، یکی از انتظاراتی که در جامعه پدید آمد این بود که براساس تدابیر و رهنمودهای امام‌خمینی (ره)، به تدریج اهداف و آموزه‌های اسلامی در زمینه‌های گوناگون از جمله مباحث اقتصادی تحقق یابد. واقعیت این است که امروزه بانک‌ها جزو عناصر اساسی اقتصاد هر جامعه‌ای به حساب می‌آیند و نقش مهمی در پیشرفت و توسعه‌ اقتصادی در کشور دارند، به طوری‌که روز به روز از جهت کمی و کیفی بر حجم فعالیت آن‌ها افزوده می‌شود. از یک نظام بانکی سالم همانند قلب سالم در بدن تعبیرشده است؛ همان‌گونه که قلب عصاره‌ مواد غذایی را جذب کرده سپس از طریق رگ‌ها به تمام اعضای نیازمند بدن می‌رساند، بانک‌ها نیز سرمایه‌های راکد مردم را به همه‌ بخش‌های اقتصادی به تناسب ظرفیت آن‌ها می‌رسانند و بستر مناسبی را برای رشد و توسعه‌ اقتصادی و سرانجام رفاه آحاد جامعه فراهم می‌سازند.

با ذکر این مقدمه آنچه در این گزارش به آن می‌پردازیم بررسی این موضوع است بانکداری چگونه اسلامی می‌شود، و اینکه چه کنیم تا در صورت عدم تغییر وضع موجود، نوعی بانکداری رواج یابد که لااقل شبهه ربوی نداشته باشد؟

در ادامه پاسخ به این پرسش‌ها و سایر سوالات ما درخصوص بانکداری اسلامی را در گفتگوی خبرنگار گروه خبری سپهر با دکتر سعید گرشاسبی‌فخر، عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا و استادیار گروه اقتصاد دانشگاه بوعلی سینا به تفصیل می‌خوانید:

** یک بخش از زندگی اجتماعی انسان‌ها به روابط پولی و مالی برمی‌گردد

استاد دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در ابتدای سخنان خود با اشاره به اینکه هشتم شهریورماه سال 1362 قانون عملیات بانکی بدون ربا مشتمل بر 27 ماده و چهار تبصره به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، عنوان کرد: دهم شهریورماه همان سال این مصوبه مورد تایید شورای نگهبان قرار گرفت و این روز به نام روز «بانکداری اسلامی» نامگذاری شد.

سعید گرشاسبی فخر در ادامه ضمن تبریک این روز به فعالان حوزه بانکداری اسلامی در کشور گفت: جا دارد یادی کنیم از مرحوم حجت‌الاسلام سید عباس موسویان، یکی از جهادگران، عالمان و دانشمندان معاصر در حوزه بانکداری اسلامی که خدمات شایانی در این حوزه داشت و متاسفانه به علت بیماری کرونا از این دنیا رفت.

وی سپس تصریح کرد: نامگذاری مناسبت‌های مختلف در تقویم کشور یکی از مصوبات شورای عالی انقلاب فرهنگی بوده و هدف آن بزرگداشت ارزش‌ها در کشور است، بر این اساس می‌توان گفت اهمیت نامگذاری بانکداری اسلامی نیز باید با یادآوری این موضوع مهم باشد بر اساس مبانی فکری و فلسفی انقلاب اسلامی و شئونات دینی در تمام ارکان خصوصی و اجتماعی افراد جامعه از جمله در حوزه روابط پولی و بانکی گام برداریم.

عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا با تأکید به اینکه یک بخش از زندگی اجتماعی ما انسان‌ها به روابط پولی و مالی برمی‌گردد که در قالب نظام بانکداری متعارف از گذشته وجود داشته است، ابراز کرد: بانکداری اسلامی به دنبال این است که بانکداری در چارچوب قوانین اسلامی در کشور حکم‌فرما بوده و نامگذاری یک روز به این نام، می‌تواند یادآور اهمیت این موضوع در سطح جامعه باشد و توجه بیشتر جامعۀ علمی و عموم مردم به این مساله را در پی داشته باشد. ضمن اینکه فرصتی را جهت تبیین بهتر بانکداری اسلامی و دفاع از مبانی آن در جامعه فراهم آورد.

** کاهش هزینه‌ها و رونق مبادلات تجاری در نظام بانکی

گرشاسبی‌فخر ادامه داد: در هر اقتصادی می‌توان سه نقش مهم را برای نظام بانکی متصور شد که نخستین مورد آن کاهش هزینه‌ها و رونق مبادلات تجاری است.

وی بیان کرد: امروزه با ابداع انواع حساب‌های سپرده و استفاده از شیوه‌های متنوع خدمات بانکی و مهم‌تر از آن‌ها اختراع اسکناس و به‌کارگیری اشکال مختلف پول‌های اعتباری و بانکی بیش از گذشته موانع توسعه و تجارت و بازرگانی برداشته شده و هزینه مبادلات تجاری نسبت به گذشته کاهش پیدا کرده است.

استادیار گروه اقتصاد دانشگاه بوعلی‌سینا سپس به سایر نقش‌های مهم نظام بانکی در اقتصاد کشور اشاره کرد و افزود: نخستین مساله این است که امروزه با پیشرفته‌ترین فناوری‌ها و ابزارهای مورد نیاز و نیز با استفاده از گسترده‌ترین شبکه‌های سازمان‌‌یافته در جامعه، این توانایی وجود دارد که سپرده‌های پولی اشخاص حقیقی و حقوقی به بهترین‌ وجه ممکن نگهداری شود و با کمترین هزینه و در عین حال با مطمئن‌ترین راه و کوتاه‌ترین زمان، وجوهی از یک مکان یا حسابی به مکان یا حساب دیگر منتقل شود.

**واسطه‌گری از طریق تجهیز و تخصیص بهینه منابع

گرشاسبی‌فخر سپس به واسطه‌گری از طریق تجهیز و تخصیص بهینه منابع اشاره کرد و توضیح داد: شاید یکی از مهم‌ترین نقش‌های نظام بانکی همین واسطه‌گری باشد و بتوان این نقش را به عملکرد قلب در بدن انسان تشبیه کرد به این صورت که عملکرد صحیح این ارگان حیاتی می‌تواند سبب پمپاژ خون به تمام اجزای بدن انسان و در نهایت عملکرد درست بدن شود.

وی اعلام کرد: در هر جامعه‌ای بخشی از سرمایه‌های نقدی در اختیار افرادی است که به هر دلیلی علاقه یا توان این را ندارند که از سرمایه‌های نقدی و منابع و پول‌های راکد استفاده بهینه داشته باشند،‌ از طرفی در هر جامعه‌ای افراد، مدیران، تولیدکنندگان یا کارپردازان خلاق و باتجربه‌ای هم هستند که سرمایه‌ کافی در اختیارشان نیست، لذا یک نظام بانکی پویا و سالم، می‌تواند باعث شود این دو بخش جامعه با یکدیگر ارتباط برقرار کنند.

**رشد و توسعه اقتصادی با پس‌اندازهای راکد

این استاد دانشگاه با بیان اینکه بانک‌ها با وجود شعبات مختلفی که در اقصا نقاط کشور دارند به آسانی می‌توانند پس‌اندازهای راکد را جمع‌آوری کرده و آن را در اختیار صاحبان صنایع، کشاورزان، بازرگانان و هر قشر دیگری که نیاز به سرمایه دارد، قرار دهند، گفت: آن‌ها از طریق این کانال می‌توانند نقش قابل‌توجهی در رشد و توسعه اقتصادی جامعه ایفا کنند.

گرشاسبی‌فخر با اشاره به نقش دیگر بانک‌ها یادآوری کرد: بر اساس برخی از دیدگاه‌های توسعه‌ای، یکی از دلایل عدم توسعه‌یافتگی کشورهای جهان سوم نبود مؤسسات پولی و بانکی کارآمد و سالم است در عین حال باید گفت در هر اقتصادی، بانک مرکزی وظیفه اعمال سیاست‌های پولی را با استفاده از بانک‌ها و نظام پولی بانکی آن کشور برعهده دارد.

** بانک‌های تجاری بازوهای اجرایی بانک مرکزی

وی با این بیان که سیاست‌های پولی باعث کنترل تورم و حجم نقدینگی می‌شود و نقش مهمی دارد، خاطرنشان کرد: بانک‌های تجاری به‌عنوان عوامل و بازوهای اجرایی سیاست‌های پولی بانک مرکزی و اجراکننده تصمیمات بانک مرکزی نقش مهمی در اقتصاد کشور دارند.

عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی سینا در ادامه اظهار کرد: بانک‌های تجاری‌ با اعطای اعتبارات بانکی و هدایت وجوه و نقدینگی از یک بخش به بخش دیگر اقتصاد می‌توانند نقش پررنگی در بهبود فضای کسب و کار و شرایط اقتصادی در سطح کلان داشته باشند.

** در حال حاضر شرایط پیاده‌سازی بانکداری اسلامی بهتر شده

گرشاسبی‌فخر در ادامه سخنان خود ضمن تأکید بر اینکه در حال حاضر نسبت به گذشته شرایط پیاده‌سازی بانکداری اسلامی بهتر شده و در مجموع حرکت روبه جلویی داشته‌ایم، اضافه کرد: در حال حاضر برخی بانک‌ها بر اساس سیاست‌های کلی بانک مرکزی، به صورت تخصصی فعالیت می‌کنند که از جمله آن‌ها می‌توان به بانک‌هایی که صرفا در حوزه قرض‌الحسنه فعالیت دارند و مشتریان بانکی، اقدام به افتتاح حساب قرض‌الحسنه و سپرده‌گذاری در این بانک‌ها به صورت قرض‌الحسنه می‌کنند، اشاره کرد، البته تسهیلات پرداختی توسط این بانک‌ها نیز در قالب عقد قرض‌الحسنه است.

وی ادامه داد: اگرچه امروز نسبت به گذشته در حوزه بانکداری اسلامی حرکت روبه جلو است، اما جای کار بسیار دارد و عقود اسلامی مختلفی وجود دارد که می‌توان به صورت تخصصی به آن پرداخت.

استادیار دانشگاه بوعلی سینا همدان تأکید کرد: در راستای بانکداری اسلامی بانک‌های بیشتری می‌توانند به صورت تخصصی فعالیت کنند وهر کدام از سپرده‌گذاران و متقاضیان تسهیلات نیز با توجه به ریسک‌پذیری یا ریسک‌گریزی خود و هدف و انگیزه‌ای که دارند، به هر کدام از این بانک‌ها مراجعه کرده و خدمات مورد نیاز را دریافت کنند.

گرشاسبی‌فخر سپس در پاسخ به سؤالی مبنی بر اینکه قانون عملیات بانکداری بدون ربا چطور باید به طور کامل پیاده شود نیز گفت: بانک و نظام بانکی سرمایه‌های راکد و پول‌های بدون استفاده را از دست عده‌ای از افراد جمع‌‌آوری کرده و آن را در دست عده دیگری قرار می‌دهد که همان تجهیز منابع تخصیص است.

** یکی از ویژگی‌های مهم بانکداری بدون ربا، جامعیت آن است

وی با این بیان که یکی از ویژگی‌های مهم بانکداری بدون ربا، جامعیت آن است، ابراز کرد: دو دسته مخاطب در مقابل بانک‌های ما وجود دارند؛ دسته نخست افرادی هستند که پول‌های مازاد خود را به بانک سپرده‌اند و دسته دوم افرادی که به‌دنبال استفاده از این منابع و پول‌های مازاد هستند، لذا قانون بانکداری بدون‌ربا باید دارای جامعیت بوده و بتواند پاسخگوی اهداف و سلیقه‌های تمامی سپرده‌گذاران و دریافت کنندگان وام و تسهیلات باشد.

عضو هیأت علمی دانشگاه بوعلی سینا متذکر شد: افراد جامعه وقتی با پول اضافه یا پس‌انداز مواجه هستند و به بانک مراجعه می‌کنند، با توجه به اعتقادات و روحیات، انگیزه‌های مختلفی می‌توانند داشته باشند؛ مثلاً ممکن است فردی به قصد دریافت وام یا تسهیلات در بانک سپرده‌گذاری کند یا کسی با هدف دریافت سود ثابت از پس‌اندازش به بانک مراجعه کرده و سود معینی از قِبَل سپرده‌گذاری‌اش دریافت کند و حاضر نباشد هیچ ریسکی را در این زمینه بپذیرد.‌ ممکن است افرادی به بانک مراجعه کرده و اهل ریسک باشند یعنی حاضر باشند ریسک بیشتری را بپذیرند به شرط اینکه سود بالاتری به آن‌ها پیشنهاد داده شود، عده‌ای ممکن است به بانک مراجعه کرده و هدفشان صرفاً کسب ثواب در اعطای قرض‌الحسنه باشد، یا برخی از افراد صرفاً بخواهند در مبادلات و معاملات خود از سیستم بانکی استفاده کرده و حساب جاری در بانک افتتاح کنند که مبادلات آن‌ها تسهیل شود.

**قانون بانکداری بدون‌ربا باید با جامعیت کامل نسبت به همه افراد پاسخگو باشد

گرشاسبی‌فخر در ادامه عنوان کرد: با توجه به اینکه افراد با انگیزه‌های مختلف و اهداف متفاوت به بانک‌ها مراجعه می‌کنند، قانون بانکداری بدون ربا نیز باید با جامعیت کامل نسبت به همه این افراد پاسخگو باشد. یعنی قانون عملیاتی بدون ربا به نحوی باشد که به هیچ یک از این افراد «نه» نگوید و هرکسی‌که به بانک مراجعه کرد بتواند در قالب یکی از عقود نیاز خود را برطرف کند.

گرشاسبی‌فخر سپس با ذکرمثال‌هایی در این خصوص تشریح کرد: اگر فرد تولیدکننده‌ای مطالبه‌ای از مشتریان خود داشته و در عین حال با کمبود نقدینگی مواجه باشد، می‌تواند بر اساس عقود اسلامی بانکداری بدون ربا، در قالب عقد خرید دین، دین خود را به بانک بفروشد و زودتر از موعدد مقرر، نقدینگی مورد نیاز خود را تامین کند. ممکن است فردی به بانک مراجعه کند و برای ساخت و ساز احتیاج به پول و تسهیلات داشته باشد، این فرد می‌تواند در قالب عقد استصناع، نقدینگی مورد نیاز خود را از طرف بانک تامین کند یا شخصی برای خرید یک کالا و یا خدمت در قالب عقد فروش اقساطی یا مرابحه، وجه مورد نیاز خود را تامین کند.

**بانکداری ما بدون رباست نه اسلامی

وی در خصوص اینکه بانک‌های ایران چقدر طبق بانکداری اسلامی رفتار می‌کنند، نیز گفت: بانکداری اسلامی اعم از بانکداری بدون‌ربا بوده و ابتدا بایستی دید آیا در کشور ما به بانکداری بدون‌ربا عمل می‌شود یا خیر و بعد به بانکداری اسلامی پرداخت که باید در این‌خصوص گفت در کشور ایران قانونی با عنوان بانکداری اسلامی وجود ندارد و آنچه که در سال 62 مصوب شده قانون عملیات بانکداری بدون ربا است. بر این اساس، بانک بدون‌ ربا یک مؤسسه انتفاعى است که از طریق قراردادهای شرعی، با سرمایه خود و سپرده‌هاى مشتریان، به‌منظور کسب سود، اقدام به جمع‌آورى سپرده‌ها، دادن تسهیلات و اعتبارات و ارائه خدمات بانکى مى‌کند.

این استادیار گروه اقتصاد دانشگاه بوعلی سینا در ادامه افزود: در بانکداری بدون ربا، تأکید صرفاً بر حذف ربا از تمامی روابط پولی وبانکی است. اما بانکداری اسلامی نوعی الگوی خاص یا مدل تعدیل‌‌شده‌ از بانکداری متعارف است که در آن تلاش می‌شود افزون بر حذف ربا، تمامی روابط و مناسبات، سازگار با شریعت و فقه اسلامی و در راستای اهداف اساسی نظام اقتصادی اسلام مانند عدالت و اخلاق تنظیم شود. در واقع تعریف بانکداری اسلامی، مشابه بانکداری بدون ربا است با این تفاوت مهم که در بانکداری بدون ربا، تأکید اصلی بر مسئله حذف ربا از مناسبات و روابط بوده و سایر موارد و مسائل در اولویت دوم قرار دارند، درحالیکه در بانکداری اسلامی همه آموزه‌های اقتصادی اسلام مورد توجه است. بنابراین بانکداری اسلامی، الگوی تکامل‌یافته‌ای از بانکداری بدون ربا است.

گرشاسبی‌فخر با اشاره به اینکه بانکداری اسلامی شاخصه‌هایی دارد که آن را فراتر از بانکداری بدون ربا قرارمی‌دهد، تأکید کرد: قریب به 40 سال از تصویب قانون بانکداری بدون ربا گذشته است اما متأسفانه ما به‌طور کامل به اهداف مدنظر این قانون نرسیده‌ایم.

وی بیان کرد: برای این امر دلایل مختلفی می‌تواند وجود داشته باشد از جمله اینکه قانون مصوب اولیه، آن جامعیت لازم و کافی را نداشته است و لذا پاسخگوی نیاز تمام مشتریان بانکی اعم از سپرده‌گذاران و متقاضیان تسهیلات نبوده است.

**اهمیت آشنایی سیستم بانکی و مشتریان با بانکداری بدون ربا

استادیار گروه اقتصاد دانشگاه بوعلی سینا اضافه کرد: کسانی که در سیستم بانکی ما تصمیم‌گیر و سیاست‌گذار هستند، از مسئولان عالی نظام بانکی گرفته تا کارمندانی که در صف قرار داشته و مشغول خدمات‌رسانی به مشتریان هستند، بایستی در بدو امر، نسبت به قوانین بانکداری بدون ربا و بانکداری اسلامی علم و آگاهی کامل داشته باشند.

گرشاسبی‌فخر با بیان اینکه آنها باید اعتقاد داشته باشند که بین فرآیند بانکی بدون ربا و یک فرآیند بانکی ربوی تفاوت است اما متاسفانه به این مسئله توجه نمی‌شود، اعلام کرد: یک کارمند بانک نبایستی نسبت به قانون عملیات بانکداری بدون ربا، بی‌اطلاع باشد و اگر به مشتری تسهیلاتی داده می‌شود و یک مبلغ مشخص و اضافه از این فرد گرفته می‌شود، آن را ربا بداند، درحالی‌که این اضافه، الزاماً ربا نیست و اضافه پرداختی غیرربوی است که مبتنی بر یکی از عقود اسلامی بوده است.

وی در ادامه یادآور شد: به‌عنوان نمونه در عقد فروش اقساطی وقتی به یک مشتری تسهیلات داده می‌شود و او اقدام به خرید کالا می‌کند، یک معامله اتفاق افتاده و اضافه پولی که دریافت می‌شود همان پولی است که در هر معامله‌ای در جهت کسب سود به دست می‌آید. در واقع اختلاف بین قیمت خرید و فروش یک کالا، باعث دریافت یا پرداخت مبلغ اضافه می‌شود.

این استاد دانشگاه بوعلی سینا با تأکید بر اینکه درخصوص این مسائل کارمندان بانک باید آگاهی لازم را داشته باشند و آن را برای مشتری شرح دهند، اظهار کرد: این موضوعات می‌تواند کمک کنند که بسیاری از اوقات جلوی معاملات صوری و فاکتورهای ساختگی گرفته شود.

گرشاسبی‌فخر با بیان اینکه علم و آگاهی به این مسائل توسط مشتریان بانکی نیز مهم است، افزود: اگر بتوانیم مشتریان خود را با انواع عقود اسلامی آشنا کنیم و آن‌ها علم پیدا کنند که اگر در یک معامله بانکی تسهیلاتی گرفته می‌شود و پول اضافی پرداخت می‌شود، آن پول الزاماً ربا نیست، کمک قابل‌توجهی به گسترش بانکداری بدون ربا خواهد کرد.

وی در جمع‌بندی این بخش از سخنان خود گفت که اگر عملیات بانکداری بدون‌ربا جامعیت داشته باشد و کسانی که با این قانون سروکار دارند اعم از ارائه‌دهندگان خدمات بانکی و از طرفی مشتریان بانکی نسبت به آن آگاهی داشته باشند، قانون به صورت کامل برای آن‌ها تبیین شده و اعتقاد لازم در این زمینه وجود داشته باشد، می‌توان امید داشت که به سمت اجرایی شدن هر چه بیشتر و بهتر قانون عملیات بانکی بدون ربا حرکت کنیم.

این استادیار گروه اقتصاد دانشگاه بوعلی سینا با بیان اینکه قانون عملیات بانکداری بدون ربا باید قانون پویایی باشد مطرح کرد: باید متناسب با نیازهای جدیدی که ایجاد خواهد شد و مشکلاتی که ممکن است، وجود داشته باشد، بتوانیم با سرعت بالا قانون را اصلاح کرده و نقایص موجود را با سرعت و دقت، برطرف کنیم.

**تناسب روابط پولی و اعتباری با بخش واقعی اقتصاد

گرشاسبی‌فخر با اشاره به اینکه یکی از اصولی که در بانکداری اسلامی مورد تأکید است، تناسب روابط پولی و اعتباری با بخش واقعی اقتصاد است، توضیح داد: ما در سیستم بانکداری باید به شکلی عمل کنیم که خلق پولی که اتفاق می‌افتد، متناسب با بخش واقعی اقتصاد باشد. به این معنا که اگر خلق پول و نقدینگی در سیستم بانکی بیش از نیاز جامعه باشد خود این امر باعث ایجاد تورم شده و تورم و نقدینگی بیش از حد منجر به توزیع نابرابر منابع در جامعه خواهد شد.

**بی‌توجهی به توزیع عادلانه منابع در کشور

وی با بیان اینکه توزیع عادلانه منابع یکی از شاخصه‌های مهمی است که متأسفانه در کشورایران چندان به آن توجه نمی‌شود، عنوان کرد: ناترازی که در سیستم بانکی ایران از گذشته وجود داشته همواره یکی از معضلاتی بوده که اقتصاد کشور با آن درگیر است، ضمن اینکه یک بخش از تورم که سال‌ها در کشور وجود داشته به عملکرد بد نظام بانکی در این بخش برمی‌گردد.

این استاد دانشگاه در ادامه بیان کرد: ناترازی، شاخص مهمی است چرا که در کشورهایی که بانکداری بدون ربا وجود ندارد و بانکداری متعارف حاکم است، ناترازی بانکی به شدت ایران نبوده و تورم به آن شکل که در کشور ما موضوعیت دارد، نیست.

گرشاسبی‌فخر با اشاره به اینکه بانکداری اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار است، افزود: یکی از شاخصه‌های مهم، تراز بودن سیستم بانکی است که متاسفانه در کشور ما وجود ندارد.

وی بیان کرد: وقتی ارائه تسهیلات خاص از سوی دولت به سیستم بانکی تکلیف می‌شود، خود می‌تواند باعث ناترازی سیستم بانکی شود به این‌صورت که وقتی سیستم بانکی توانایی پرداخت تسهیلات تکلیفی را در یک حوزه مشخص ندارد اما از طرف دولت ملزم می‌شود که در این حوزه و بیشتر از منابعی که در اختیار است، تسهیلات پرداخت کند، ناترازی بانکی ایجاد شده و در ادامه مشکلات متعدد اقتصادی از جمله تورم را در پی‌خواهد داشت.

**تکالیف تحمیلی به بانک‌ها و تبعات آن...

عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی‌سینا با تاکید بر اینکه یک بخش از ناترازی از اراده سیستم بانکی خارج است و در نتیجه نمی‌تواند به روش سیستم بانکداری اسلامی عمل کند، علت آن را تکالیف تحمیلی به بانک‌ها توصیف کرد.

گرشاسبی‌فخر این را هم گفت: البته نظام بانکی ایران نظام بانکی مستقلی نیست و طبیعتا از خارج سیستم بانکی همواره تحت فشار بوده است. بنابراین وقتی تسهیلات تکلیفی در نظر گرفته شود که متناسب با منابع نباشد، ناترازی را در سیستم بانکی ایجاد می‌کند.

استادیار دانشگاه بوعلی سینا در ادامه با انتقاد از اینکه امروزه بانک‌ها در حیطه فعالیت‌هایی ورود کرده‌اند که جز وظایف تخصصی آن‌ها نیست، افزود: اینکه بانکی اقدام به خرید و فروش ملک کند و مستقیم خود در حوزه کارهای تولیدی مشارکت کند، از شاخص‌های بانکداری اسلامی محسوب نمی‌شود.

**آثار ورود مستقیم بانک‌ها به فعالیت‌های اقتصادی

گرشابی‌فخر در خاتمه سخنان خود با بیان اینکه ورود مستقیم بانک‌ها به فعالیت‌های اقتصادی شرایط رقابتی و عادلانه را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد که با شاخص‌های بانکداری اسلامی در تضاد و تناقص خواهد بود تاکید کرد: اینها از مواردی است که متاسفانه در سیستم بانکی ما مورد توجه قرار نگرفته و البته بخشی هم تحت تاثیر تصمیم گیری‌های خارج از سیستم بانکی است.