بخش کشاورزی از نظر تأمین غذایی کشور و ایجاد رونق در اقتصاد، اهمیت بسیار بالایی دارد، این، اهمیت لزوم شناسایی چالش‏‌های این بخش اقتصادی را در راستای مرتفع‌کردن آن‌ها نمایان می‌کند برای مثال بارها تصاویر ناراحت‌کننده از محصولات باغی و کشاورزی در گونی و جعبه دیده‌ایم که به‌دلیل به‌صرفه نبودن یا نداشتن یک زنجیره منسجم تولید تا توزیع، به سطح عرضه درست و سودمند نرسیده و یا مازاد داخلی محصول با ارزش افزوده بالا روانه بازارهای بین‌المللی نمی‌شود از کشمش ملایر گرفته تا سیر همدان، رازیانه رزن، میوه‌های شهرستان نهاوند، سیب زمینی بهار و غیره.
این موارد بیانگر یک واقعیت تلخ و مزمن است که نشان از نبود یک راهبرد درست و نداشتن یک طراحی مناسب برای ایجاد زنجیره تولید تا توزیع مواد غذایی و محصولات کشاورزی در کشور دارد که مربوط به امروز و دیروز و این دولت و آن دولت هم نیست، هر چند گاه ممکن است در دوره‌هایی این معضل کمتر یا بیشتر شده باشد. بخش مهمی از چاره کار شکل دادن به زنجیره ارزش استاندارد برای هریک از این محصولات است.
این نقص را در محصولی همچون گردوی تویسرکان نیز می‌توان مشاهده کرد؛ یعنی امروز باوجود جهانی بودن این محصول هنوز خبری از شکل‌گیری زنجیره ارزش در این محصول نیست که ره‌آورد آن تولید ثروت واقعی و ارزش افزوده بالا برای این محصول باشد.
جالب‌تر اینکه بیشتر درآمد مردم این شهرستان از محل باغداری و تولید و فروش گردوست به طوری که طبق آمار ارائه‌شده حدود 80 درصد از جمعیت 56 هزار نفری این شهرستان زندگیشان با گردو گره خورده است.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص آخرین وضعیت این محصول و لزوم شکل‌گیری زنجیره ارزش با سجاد محمد اصغری؛ رئیس اداره جهاد کشاورزی شهرستان تویسرکان و فاطمه پاسبان؛ دانش‌آموخته دکتری اقتصاد کشاورزی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
رئیس اداره جهاد کشاورزی شهرستان تویسرکان با بیان اینکه سطح باغ‌های شهرستان تویسرکان بالغ بر 11 هزار هکتار است که از این مقدار بالغ بر هشت هزار هکتار آن را باغ‌های گردو تشکیل می‌دهد، گفت: بر اساس میانگین به‌دست آمده از این سطح سالانه حدود 24 هزار تن محصول برداشت می‌شود.
سجاد محمداصغری با تأکید بر اینکه توپوگرافی شهرستان و اقلیمی که تویسرکان در آن قرار دارد منجر شده که محصول با کیفیت بالایی تولید شود، اذعان کرد: همین مزیت باعث شده این محصول نقش اصلی در اقتصاد شهرستان ایفا کند. درواقع این محصول از باغدار گرفته تا خانوارهایی که باغ ندارند اما به مغز کردن و بسته‌بندی مشغول هستند را درگیر خود کند.
وی با اشاره به اینکه در حال حاضر طبق آماری که در اختیار ماست حدود 200 واحد خرید و فروش گردو در شهرستان فعال هستند، عنوان ‌کرد: این بدان معنا است که جدا از مجموعه بخش کشاورزی، بخش‌های دیگری همچون صنایع بسته‌بندی و واحدهای صنفی نیز درگیر فرایند اقتصادی این محصول هستند.
رئیس اداره جهاد کشاورزی تویسرکان با اشاره به ایستگاه تحقیقاتی گردوی روستای کُرزان که تنها ایستگاه تحقیقاتی گردو در کشور است و امتیاز بسیار بالایی برای این شهرستان ایجاد کرده، از احداث باغ و نهالستان مادری به‌منظور تکثیر نژادهای برتر گردو در این شهرستان نیز سخن گفت.
محمداصغری ادامه داد: این مورد یکی دیگر از مزیت‌های گردوی تویسرکان است که باعث متمایز شدن گردوی این شهرستان با دیگر تولیدکنندگان گردو در کشور شده است.
وی با بیان اینکه در بخش صنایع تبدیلی، تاکنون چند پروانه تأسیس واحد بسته‌بندی دریافت شده اما هنوز هیچ‌یک از این صنایع استقرار پیدا نکرده‌اند تشریح کرد: البته یک سرمایه‌گذار در این حوزه ورود کرده تا نسبت به تکمیل زنجیره ارزش ابتدا در بسته‌بندی و سپس در روغن‌کشی این محصول اقدام کند.
وی با اشاره به اینکه متأسفانه از گذشته دور فروش محصول به‌صورت فله‌ای انجام شده؛ بنابراین بنا به جا افتادن این مسئله تجار فعال آنگونه که باید در این بخش رغبتی برای استقرار صنایع فرآوری و بسته‌بندی این محصول نداشتند، خاطرنشان کرد: در راستای تکمیل زنجیره علاوه بر صنایع، تولید نهال نیز در دستور کار بوده به نحوی که روستای مرادآباد تویسرکان زنجیره کامل تولید نهال گواهی‌شده گردو شامل نهالستان و باغ مادری را در زمینی به مساحت 14 هکتار دارد که با تولید 200 هزار نهال و دو میلیون چشمه پیوندک در سال، بزرگترین نهالستان گردوی غرب آسیا به‌شمار می‌رود.
رئیس اداره جهاد کشاورزی تویسرکان ادامه داد: البته از گذشته درخصوص صنایع شاهد فعالیت شرکتی هستیم که از پوست چوبی محصول گردو، کربن فعال تولید می‌کند که در صنایع پتروشیمی و صنایع مرتبط با تصفیه‌خانه‌ها کاربرد دارد، افزود: همچنین شرکت دیگری در تویسرکان سالانه حدود 500 دستگاه پوست‌گیر گردو تولید می‌کند.
محمداصغری با تأکید بر اینکه البته طی سال‌های اخیر باغ‌های گردوی تویسرکان با تنش‌های بسیاری ازجمله آفات و خشک‌سالی روبه‌رو بوده که بر اساس اهمیت موضوع و در راستای بهره‌وری و اصلاح الگوی کشت با پیگیری که نماینده مردم این شهرستان در مجلس شورای اسلامی داشت، 45‌ میلیارد تومان اعتبار انتقال آب از مسئولیت اجتماعی وزارت نفت به تویسرکان تخصیص داده شده، تصریح کرد: کانال‌کشی آبرسانی 42‌ روستا که بیشترین باغ گردو را دارند در حال اجرا است.
وی در پاسخ به این پرسش که سالانه چه حجمی از گردوی تویسرکان صادر می‌شود؟ ابراز کرد: آمار رسمی از صادرات این محصول وجود ندارد به طوری که عمده صادرات آن به‌صورت چمدانی و ته‌لنجی است.
در ادامه دانش‌آموخته دکتری اقتصاد کشاورزی نیز با اشاره به لزوم تکمیل زنجیره ارزش برای همه محصولات کشاورزی، گفت: در حقیقت این زنجیره ارزش علاوه بر مزیت‌های اقتصادی برای پایداری و تاب‌آوری امنیت غذایی از اهمیت بالایی برخوردار است.
فاطمه پاسبان با تأکید بر اینکه درواقع یکی از ارکان مهمی که در سیستم غذایی باید مورد توجه قرار گیرد تکمیل زنجیره ارزش محصولات کشاورزی برای محصولات مختلف است که در هر کشوری آن محصول یا جزو کالاهای اساسی در سبد غذایی مردم تعریف ‌شده یا اینکه جزو کالاهای دارای مزیت صادراتی است اذعان کرد: درواقع برای ایجاد درآمد و ارزآوری و همچنین استمرار تولید در بخش کشاورزی، شکل‌دهی به زنجیزه ارزش محصولات کشاورزی یک ضرورت است.
وی در پاسخ به این پرسش که زنجیره ارزش در بخش کشاورزی برای محصولات مختلف چه بازیگرانی دارد و چه حلقه‌هایی در این بین باید شکل بگیرد؟ افزود: مفهوم زنجیره از قبل از تولید تا سفره را دربرمی‌گیرد، بازیگران این زنجیره در این مسیر از تأمین نهاده، مواد اولیه، ماشین‌آلات و فناوری گرفته تا تولید محصول و برقراری صنایع بسته‌بندی، عمده‌فروشی، خرده‌فروشی، تجارت داخلی و خارجی و در نهایت مصرف‌کننده نهایی را شامل می‌شود.
وی ادامه داد: البته در این بین سایر بازوها نیز باید به‌صورت غیر مستقیم در زنجیره ارزش دخالت و حضور داشته باشند، از تأمین‌کننده مالی گرفته تا فراهم‌کننده خدمات تولید و پشتیبانی از آن همچون ارائه‌کننده خدمات بازاریابی و بسته‌بندی، ارائه‌کننده دانش و اطلاعات از دانشکده‌های تخصصی، محققان و شرکت‌های دانش‌بنیان و سایر مواردی که در این زنجیره می‌توانند به تولید، فراوری، بازاریابی و فروش صادرات محصول کمک کند.
این کارشناس اقتصاد کشاورزی با اشاره به اینکه در بیشتر موارد ما برای محصولات کشاورزی همه این حلقه‌ها را داریم اما مشکل این است که آن زنجیره ارزش بین این حلقه‌ها شکل نگرفته تا هدف نهایی از آن که رسیدن به استمرار تولید، دستیابی به ارزش افزوده بالا، کارایی و بهره‌وری است محقق شود، تشریح کرد: در سطح بین‌المللی نه‌تنها برای محصولات کشاورزی این زنجیره شکل گرفته بلکه امروز پا را فراتر گذاشته و به‌دنبال زنجیره ارزش سبز هستند که نتیجه آن در حقیقت رسیدن به بهره‌وری ضمن حفاظت از محیط زیست است.
پاسبان با ابراز اینکه در محصولات مختلف کشاورزی هر یک از حلقه‌ها به‌صورت مجزا کار خود را کرده و هنوز سیستمی برای گفت‌وگو با این حلقه‌ها طراحی نشده، اذعان کرد: در صورت شکل‌گیری آن زنجیره و گفتمان بین بخش‌های مختلف، تعهد و مسئولیت‌پذیری شکل گرفته تا استانداردهای مورد نیاز در بخش‌های مختلف نیز شکل بگیرد.
وی با بیان اینکه هنوز الگویی برای شکل‌گیری این گفتمان ایجاد نشده، تصریح کرد: اینکه چه الگویی، چطور می‌تواند این حلقه‌ها را دور هم جمع کرده و مسئولیت‌پذیری لازم را شکل داده و اینکه برای این گفتمان چه قواعد و قوانینی لازم است که در صورت عدم تعهد هر یک از حلقه‌ها بتوان با آن برخورد کرد، مسئله اصلی ما در شکل‌گیری زنجیره ارزش است.
این کارشناس اقتصاد کشاورزی با تأکید بر اینکه اگر امروز ظاهراً در محصولی مثل سیب درختی عنوان می‌شود که ما زنجیره ارزش آن را ایجاد کرده‌ایم، آن عمل تنها در عنوان انجام شده وگرنه چرا باید امروز سیب روی دست باغدار بماند؟ چرا در دچار نوسان قیمت شده و صادرات آن متوقف شود؟ تشریح کرد: این جمله که مشکل جهاد کشاورزی این است که به‌دنبال ایجاد زنجیره ارزش است، کاملاً اشتباه است زیرا باید بسترهای ساماندهی این زنجیره تشکیل شود و جهاد کشاورزی تنها نقش تسهیل‌گری را ایفا کند.
پاسبان با اشاره به اینکه اقتصاد برآیندی از رفتار انسان‌هاست پس باید از طریق ساماندهی این زنجیره بتوانیم انسان‌ها و رفتارشان را تغییر دهیم تشریح کرد: آنچه مسلم است اینکه تا زمانی که رفتار بازیگران زنجیره ارزش تغییر پیدا نکند عملاً این زنجیره شکل نخواهد گرفت.
وی با بیان اینکه این تغییر رفتار نیازمند آموزش و اطلاع‌رسانی است تشریح کرد: درواقع این مؤلفه‌های پیش نیازی برای آماده‌سازی بازیگران زنجیره ارزش در محصولات کشاورزی است.
وی با ابراز اینکه با این تغییر رفتار بازیگران، توجه به منفعت شخصی جای خود را به منفعت ملی می‌دهد تصریح کرد: آنچه مسلماً در این بین نقش رسانه‌ها از اهمیت ویژه‌ای برای ارائه این آموزش‌ها برخوردار است.
مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد؛ ناکارآمدی بازار محصولات باغی و کشاورزی ازجمله محصولی همچون گردوی تویسرکان موجب نوسانات شدید قیمتی و نارضایتی هر دو سوی بازار یعنی مصرف‌کننده و تولیدکننده شده به طوری که در عدم همراهی حلقه‌های زنجیره ارزش با یکدگر نقش دلالان به‌منظور سوداگری و احتکار، بسیار پررنگ است.
به دیگر سخن عدم آگاهی عوامل بازار از زنجیره ارزش، وجود مسائل اقتصادی و حلقه‌های معیوب که عملاً خلق ارزش نمی‌کنند، مانع ایجاد پیوستگی در حلقه‌های زنجیره‌ تأمین و ارزش در بخش کشاورزی شده است که باید برای آن چاره‌جویی لازم در دستور کار قرار گیرد.

طاهره ترابی مهوش