سپهرغرب، گروه خانواده- ملیکا قانعی؛ در دنیای پیچیده و پویای امروز، خانواده‌ها به‌عنوان بنیادی‌ترین نهاد اجتماعی، همواره در معرض طیف گسترده‌ای از چالش‌ها و مشکلات قرار دارند. از مسائل اقتصادی و معیشتی گرفته تا اختلافات بین فردی، بیماری‌ها، بلایای طبیعی و بحران‌های اجتماعی، هر یک از این عوامل می‌توانند ثبات و پایداری خانواده را به مخاطره بیندازند.
در این میان، مفهوم تاب‌آوری خانواده به‌عنوان یک ویژگی حیاتی و تعیین‌کننده، نقشی کلیدی در حفظ انسجام، سلامت روانی و عملکرد بهینه خانواده در شرایط دشوار ایفا می‌کند.
تاب‌آوری خانواده را می‌توان به‌عنوان مجموعه‌ای از توانایی‌ها و ظرفیت‌های فردی و جمعی اعضای خانواده تعریف کرد که به آن‌ها امکان می‌دهد در برابر استرس‌ها، بحران‌ها و تغییرات ناگوار مقاومت کنند، از آن‌ها عبور کنند و در نهایت، قوی‌تر و انعطاف‌پذیرتر از قبل به مسیر خود ادامه دهند. این امر صرفاً به قدرت و توانایی یک فرد خاص در خانواده وابسته نیست، بلکه حاصل هم‌افزایی و همکاری تمامی اعضا در مواجهه با مشکلات است.
اهمیت این موضوع در دنیای معاصر، به دلایل متعددی رو به افزایش است. از یک‌سو، تغییرات سریع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، خانواده‌ها را با چالش‌های جدیدی روبرو کرده که نیازمند سازگاری و انعطاف‌پذیری بالایی است. از سوی دیگر، افزایش نرخ طلاق، کاهش حمایت‌های اجتماعی و افزایش استرس‌های ناشی از زندگی مدرن، آسیب‌پذیری خانواده‌ها را در برابر مشکلات بیشتر کرده. در چنین شرایطی، تقویت تاب‌آوری خانواده‌ها نه‌تنها به حفظ سلامت و بهزیستی آن‌ها کمک می‌کند، بلکه نقش مهمی در پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، ارتقای سلامت جامعه و توسعه پایدار ایفا می‌کند. این امر نیازمند یک رویکرد جامع و چندجانبه است که شامل آموزش، مشاوره، حمایت‌های اجتماعی و سیاست‌گذاری‌های مناسب می‌شود. آموزش خانواده‌ها در زمینه مهارت‌های ارتباطی، حل مسئله، مدیریت استرس و فرزندپروری می‌تواند به آن‌ها در تقویت تاب‌آوری کمک کند. ارائه خدمات مشاوره و روان‌درمانی به خانواده‌های در معرض خطر می‌تواند از بروز مشکلات جدی‌تر پیشگیری کند. حمایت‌های اجتماعی از خانواده‌های آسیب‌پذیر می‌تواند به آن‌ها در دسترسی به منابع مورد نیاز کمک کند.
به دلیل اهمیت موضوع با مریم‌سادات ظهوریان؛ کارشناس جامعه‌شناسی و فعال حوزه خانواده، درخصوص تاب‌آوری خانواده‌ها در برابر مشکلات گفت‌وگویی صورت گرفته که در ادامه می‌خوانید:
*لطفاً بفرمایید چه عواملی در شکل‌گیری تاب‌آوری خانواده نقش دارند؟
خانواده به‌عنوان یک نهاد اجتماعی یک واحد اصلی در جامعه است که از روابط بین اعضای خود تشکیل شده که در درجه نخست شامل زن و شوهر و سپس فرزندان می‌شود؛ بنابراین، تاب‌آوری هر یک از این افراد، تأثیر مستقیمی بر تاب‌آوری کل خانواده دارد. در نتیجه، ابتدا باید بررسی کنیم که چه عواملی بر تاب‌آوری تأثیر می‌گذارند.
تاب‌آوری به معنای توانایی تحمل در برابر فرازونشیب‌های زندگی، اعم از عوامل درونی و بیرونی است. به عبارت دیگر، میزان مقاومت افراد در برابر تنش‌های داخلی و خارجی، تعیین‌کننده سطح تاب‌آوری آن‌هاست. بنابراین، باید عواملی که می‌توانند بر تاب‌آوری هر یک از اعضای خانواده تأثیر بگذارند را شناسایی کنیم.
برخی از این عوامل به ویژگی‌های فردی افراد بازمی‌گردد، مانند خصوصیات شخصی، سلیقه‌ها و حتی واکنش‌های لحظه‌ای به محرک‌های محیطی. به‌عنوان مثال، ممکن است فردی نسبت به رنگی خاص یا حتی غذایی که مصرف می‌کند، واکنش نشان دهد. این واکنش‌ها می‌توانند بر سطح تحمل و تاب‌آوری فرد تأثیرگذار باشند.
علاوه بر این، برخی عوامل ریشه در تربیت فرد دارند که می‌تواند جنبه فردی و اجتماعی داشته باشد. ویژگی‌های شخصیتی هر فرد، ازجمله حساسیت‌های خاص، می‌تواند در میزان تاب‌آوری او نقش داشته باشد حتی عوامل محیطی مانند رنگ‌ها؛ برای مثال رنگ قرمز به‌عنوان نماد خطر یا رنگ‌های آرامش‌بخش مانند آبی آسمان و سبز گیاهان می‌توانند بر آرامش و تحمل افراد تأثیر بگذارند. در نتیجه، تاب‌آوری خانواده تابعی از تاب‌آوری تک‌تک اعضای آن است و عوامل متعددی، از ویژگی‌های فردی تا تأثیرات محیطی، در شکل‌گیری آن نقش دارند.
علاوه بر این، مجموعه‌ای از ویژگی‌های رفتاری وجود دارد که می‌تواند بر تاب‌آوری دیگران تأثیر بگذارد. به عبارت دیگر، رفتار، خواسته‌ها، واکنش‌ها و تعاملات ما به‌عنوان یک فرد می‌تواند موجب آرامش دیگران شود یا برعکس، ممکن است واکنش‌های تند و تنش‌آمیزی را در آن‌ها برانگیزد. این ویژگی‌های فردی هر یک از اعضای خانواده می‌تواند به‌طور مستقیم بر تاب‌آوری کل خانواده تأثیرگذار باشد.
*چگونه می‌توان میزان تاب‌آوری یک خانواده را ارزیابی کرد؟
ارزیابی تاب‌آوری خانواده مستلزم درک این نکته است که هر خانواده حریمی دارد و هر یک از اعضا در این حریم، جایگاه و مسئولیت خاص خود را دارند. این ساختار به خانواده کمک می‌کند تا در برابر تلاطم‌ها و تنش‌های بیرونی مقاومت داشته باشند. پدر، مادر و فرزندان هر کدام به شیوه‌ای منحصربه‌فرد مانند سدی در برابر امواج اضطراب و مشکلات عمل می‌کنند تا خانواده از فروپاشی حفظ شود.
به‌عنوان مثال، مادر یک خانواده می‌تواند تا حدی از نفوذ طوفان‌های بیرونی کوچک و بزرگ به حریم خانواده جلوگیری کند. پدر نیز به نوبه خود نقش محافظتی ایفا می‌کند و فرزندان هر کدام به اندازه توان خود در حفظ ثبات خانواده مشارکت دارند. اگر هر عضو بتواند در برابر تنش‌ها مقاومت کند و مانع از انتقال آن به کانون خانواده شود، به تقویت تاب‌آوری کل سیستم کمک کرده است.
هرچه این سدهای محافظتی محکم‌تر باشند، خانواده در برابر اخبار ناگوار، گفتگوهای تنش‌زا و رویدادهای غیرمنتظره مقاوم‌تر خواهد بود. گاهی حتی یک تلنگر کوچک، یک خبر ناخوشایند، یک نگرانی یا یک سخن نابجا می‌تواند تعادل خانواده را برهم بزند اما اگر اعضا از بلوغ فکری و عاطفی برخوردار باشند، می‌توانند این ضربه‌ها را مدیریت و از انتقال کامل آن به سایر اعضا جلوگیری کنند.
*خانواده‌ها در مواجهه با بحران‌هایی مانند بیماری، از دادن شغل یا طلاق چگونه می‌توانند تاب‌آور باقی بمانند؟
اعضای خانواده باید به سطحی از بلوغ رسیده باشند که بتوانند این رویدادها را پیش‌بینی و برای آن‌ها برنامه‌ریزی کنند. این آمادگی نه‌تنها از جنبه اقتصادی، بلکه از نظر روانی و عاطفی نیز ضروری است. فردی که وارد خانواده می‌شود باید از بلوغ اجتماعی و فکری برخوردار باشد (زن و مرد). باید توانایی تحمل اخبار ناگهانیِ خوب و بد را داشته باشد و بتواند این اطلاعات را به شیوه‌ای مناسب و در زمان مناسب به سایر اعضا منتقل کند تا موجب تشنج نشود.
حتی در موارد ساده‌تر، نحوه انتقال یک خبر ممکن است تأثیرات شدیدی داشته باشد. به‌عنوان مثال، اگر خبری به‌صورت نادرست یا در زمان نامناسب به یکی از اعضا مثلاً همسر منتقل شود، ممکن است منجر به واکنش‌های شدید روحی یا حتی جسمانی مانند استرس شدید، حملات عصبی یا مشکلات قلبی شود. بنابراین، هر فرد قبل از تشکیل خانواده باید به بلوغ اجتماعی و فکری لازم دست یافته باشد تا بتواند در موقعیت‌های بحرانی، نقش خود را به‌درستی ایفا و از تشدید تنش‌ها جلوگیری کند.
تاب‌آوری خانواده حاصل جمع تاب‌آوری تک‌تک اعضای آن است و هر یک از این عوامل از ویژگی‌های فردی تا مهارت‌های ارتباطی و مدیریت بحران در تقویت یا تضعیف آن نقش تعیین‌کننده‌ای دارند، حتی مسئله طلاق نیز ممکن است در ابتدا از مسائل بسیار کوچکی نشأت گرفته باشد، به عبارت دیگر، خود این موضوع می‌تواند از نبود تاب‌آوری مناسب سرچشمه گرفته باشد. حال، اگر این‌گونه نباشد، زمانی که فرد به جایگاهی می‌رسد و در موقعیتی مشابه قرار می‌گیرد، قطعاً با توجه به پیشینه و سوابق خود و با همان رویکرد مدیریتی، باید قادر باشد خود را در آن جایگاه تاب‌آور سازد. در غیر این صورت، علاوه بر از دست دادن موقعیت زندگی، شرایط روحی نامساعدی را نیز تجربه خواهد کرد. متأسفانه، در حال حاضر شاهد افزایش آمار خودکشی، حتی در میان افراد تحصیل‌کرده و کسانی که ادعای برخورداری از شرایط مطلوب را دارند، هستیم. علت این امر آن است که افراد، به‌دلیل نداشتن توانایی در پذیرش شرایط و موقعیت خود، دیگر قادر به تحمل شرایط نیستند و راه‌های مقابله و فرار از این وضعیت را گم کرده‌اند.
*چگونه می‌توان تاب‌آوری را در اعضا خانواده تقویت کرد؟
در این خصوص بازهم به ریشه‌های فرهنگی و تربیتی آموزشی برمی‌گردیم؛ البته باید بپذیریم که هر فردی آستانه تحمل مشخصی دارد و نمی‌توان افراد مختلف را با هم مقایسه کرد. در واقع، باید آستانه تحمل طرف مقابل را سنجیده و پذیرفت که تا چه حد می‌توان او را تحت فشار قرار داد. برخی از این ویژگی‌ها، فردی و شخصیتی، برخی تربیتی و بقیه مربوط به تعاملات اجتماعی است که باید آموخت چگونه با یکدیگر ارتباط برقرار کنیم.
بخشی از این وظیفه، بر عهده نهادهای آموزشی و فرهنگی برای پوشش خانواده‌ها و افزایش تاب‌آوری آن‌هاست. نباید انتظار داشته باشیم که افراد را در فشارهای مختلف قرار دهیم و بگوییم باید تاب‌آوری داشته باشند. هر چیزی آستانه‌ای دارد و هر فردی، صرف نظر از جایگاهی که در آن هست، آستانه تحمل مشخصی دارد. برای مثال معنویت، یکی از عوامل مؤثر در این زمینه است، به‌علاوه شخصیت و تربیت.
معنویت پناهگاهی برای عبور از مشکلات و افزایش تحمل است. تفریح، آموزش و موارد دیگر نیز در این زمینه مؤثر هستند اما در صورت نداشتن تاب‌آوری، نباید هیچ‌کدام از این موارد را بهانه‌ای کرد برای زیر سؤال بردن معنویت، جایگاه اجتماعی یا هر عامل دیگری. هرکدام از این عوامل تا حدی می‌توانند به افزایش تاب‌آوری کمک کنند و درمجموع بر تاب‌آوری خانواده تأثیرگذارند.
به‌طور خلاصه، می‌توان گفت که هرکدام از این عناصر، اعم از شخصیت، تربیت، ویژگی‌های فردی و جمعی، در افزایش تاب‌آوری تأثیرگذارند. مثلاً، روزهای شاد و خوش، به افزایش تاب‌آوری و آرامش کمک می‌کنند، اما نمی‌توان صرفاً بر این موارد حساب کرد و گفت هرچه شادی بیشتر باشد، تاب‌آوری هم بیشتر می‌شود. شادی، تفریح و معنویت تا حدی تأثیرگذارند؛ بنابراین، باید با تعادل در این موارد، تأثیر آن‌ها را بر افراد و خانواده افزایش داد. قطعاً باید شرایط طرف مقابل، شرایط و ارتباطات اجتماعی در جایگاه‌های مختلف را در نظر گرفت تا تاب‌آوری طرف مقابل حفظ شود. اگر فشارها بیش از حد شوند، آستانه تحمل به پایان می‌رسد. از طرف دیگر، نبود هر یک از این عوامل، بر تاب‌آوری و تحمل افراد تأثیر منفی خواهد گذاشت.
همانطور که خواندید تاب‌آوری خانوادگی به‌عنوان توانایی اعضای خانواده برای مقابله با چالش‌ها، سازگاری با تغییرات و حفظ انسجام در شرایط دشوار، تحت تأثیر عوامل متعددی قرار دارد. از یک سو، عوامل مؤثر مانند ارتباطات مثبت، حمایت عاطفی، انعطاف‌پذیری نقش‌ها، باورهای معنوی و ارزش‌های مشترک، دسترسی به منابع اقتصادی و اجتماعی و مهارت‌های حل مسئله، به تقویت تاب‌آوری خانواده کمک می‌کنند. این عوامل باعث ایجاد همبستگی، اعتماد و امیدواری در بین اعضا شده و خانواده را در برابر بحران‌ها مقاوم‌تر می‌سازد.
از سوی دیگر، برخی عوامل همچون تعارضات مداوم، فقدان حمایت اجتماعی، فقر اقتصادی، سوءمصرف مواد، خشونت خانگی و نگرش‌های منفی و انعطاف‌ناپذیری، تاب‌آوری خانواده را تضعیف می‌کنند. این عوامل نه‌تنها توانایی خانواده برای مقابله با استرس را کاهش می‌دهند، بلکه ممکن است به فروپاشی روابط، انزوا و اختلالات روانی در اعضا منجر شوند.
تقویت تاب‌آوری خانوادگی نیازمند توجه همزمان به ابعاد روانی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. برنامه‌های آموزشی، مشاوره‌های تخصصی، و سیاست‌های حمایتی می‌توانند با تمرکز بر بهبود ارتباطات، کاهش عوامل استرس‌زا و افزایش منابع در دسترس خانواده‌ها، زمینه را برای پرورش خانواده‌های مقاوم و سازگار فراهم کنند. در مقابل، غفلت از این عوامل و تداوم شرایط نامساعد، چرخه‌ای از آسیب‌پذیری و ناتوانی را در خانواده‌ها تقویت خواهد کرد؛ بنابراین، سرمایه‌گذاری در جهت ارتقای تاب‌آوری خانوادگی نه‌تنها به بهبود سلامت روانی اعضای خانواده می‌انجامد، بلکه جامعه را نیز در برابر بحران‌های جمعی مقاوم‌تر خواهد ساخت.