پارک‌ها و فضاهای سبز مانند سایر فضاهای شهری، بخش جدایی‌ناپذیر از زندگی در شهرها هستند؛ بنابراین افراد جامعه بسیاری از رفتارهای فرهنگی و تعاملات اجتماعی خود را در این فضاها شکل می‌دهند. به دیگر سخن امروز فضاهای این‌چنینی بخش مهمی از قلمرو زندگی روزمره تلقی شده و اهمیتی کمتر از فضاهای باقی‌مانده از شهر سنتی ندارند، پس پارک‌ها نیز ازجمله فضاهای عمومی هستند که زندگی روزمره در آن‌ها شکل گرفته و کنشگران مختلفی در آن‌ها به تعامل و برقراری ارتباط مشغول هستند.

حال آنکه یکی از قضایایی که طی دهه‌های اخیر در نظریه‌های کارشناسی مطرح است این بوده که به فضاهای سبز و پارک‌ها نباید به دید مکان نگاه کرد، بلکه این محیط‌ها به‌عنوان فضایی برای تعاملات اجتماعی، مطرح هستند که معنای این حرف به زبان ساده آن است که محیط‌هایی که ما در آن‌ها زندگی می‌کنیم، فقط از چوب، فلز و سنگ ساخته نشده‌اند و تنها به حوزه «فرهنگ مادی» تعلق ندارند، بلکه سرشار از ارزش‌ها و هنجارهای مورد انتظار خاص خود و مطلوبیت‌های قابل مصرف در عرصه‌های معنوی و اجتماعی هستند. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا دراین‌باره با یکی از اساتید حوزه شهرسازی همدان یعنی محمدرضا عراقچیان گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه در محیط‌های شهری فضای سبز از ابعاد مختلف قابل بررسی است، گفت: یکی از این ابعاد، بُعد اجتماعی است که در کنار سایر ابعاد همچون بُعد زیبایی‌شناختی، شکل‌دهی به منظر شهری، کارکردی و یا زیست‌محیطی (تولید اکسیژن)، هنری (تنظیم‌کننده پالت رنگی شهر) و غیره، قابل بحث است.

محمدرضا عراقچیان ابراز کرد: از بُعد اجتماعی فضای سبز شهری و پارک‌ها یک قرارگاه رفتاری هستند و اصولاً روحیه شهروندان را می‌توانند دگرگون کنند.

وی افزود: علاوه‌بر این فضاهای سبز کارکردهای ظریف‌تری نیز دارند که ازجمله آن‌ها می‌توان به این موضوع اشاره کرد که اگر در چنین فضاهایی بستر برای بازی کودکان فراهم شود، این مهم در شکل‌گیری شخصیت اجتماعی، فرهنگی و حتی ساختار مدیریت ذهنی کودکان مؤثر واقع شده و حتی می‌تواند در تحکیم روابط خانوداگی نقش‌آفرین باشد؛ این مهم حتی می‌تواند تعامل بین اقشار و سنین مختلف و تعامل جنسیتی را در جامعه سامان‌دهی کند.

این استاد دانشگاه با تأکید بر اینکه نباید به‌راحتی از کنار کارکردهای مؤثر فضاهای سبز شهری گذر کرد، اذعان کرد: هریک از این کارکردها به‌تنهایی قابل بحث و بررسی مفصل است.

عراقچیان با اشاره به اینکه ما در شهر از یک‌سری سلسله‌مراتب رفع نیازهای شهری برخوردار هستیم که در قالب نیازهای روزانه، هفتگی، ماهانه، چندماهه، سالانه و عمری گنجانده می‌شوند، اذعان کرد: به‌عنوان مثال گورستان جزء نیازهای عمری هر فرد به حساب می‌آید، زیرا هرکس تنها یک‌بار در عمرش نیازمند استفاده از این ظرفیت آن‌هم به‌عنوان میت است! و یا دفتر ازدواج که فرد در عمرش تنها یک‌بار از آن بهره می‌برد (البته استثنا هم دارد!)؛ اما در مقابل ما هرروز نیازمند مراجعه به مسجد، نانوایی و سوپری (بقالی و عطاری) هستیم.

وی افزود: چنانکه گفته شد، یک سلسله‌مراتب نیز در ساختار سنتی شهرهای ما وجود داشته که هم بسیار دقیق و عالی بوده است و هم در ساختار شهرسازی جدید وجود دارد.

این استاد معماری و شهرسازی با بیان اینکه یکی از عناصری که باید در شهرسازی مد نظر قرار داد فضاهای سبز است، اظهار کرد: بر این اساس پارک‌ها و فضاهای سبز محله‌ای نخستین گزینه است؛ یعنی کودک در هر محل بدون اینکه خطر تصادف را به جان بخرد، بتواند به‌صورت پیاده حاضر شده و از این فضاها برای بازی استفاده کند.

وی با بیان اینکه وجود این فضاها برای بازی کودکان در محله‌ها هم منجر به پُر شدن اوقات فراغت و هم سبب تکوین شخصیت کودکان و درنهایت بازی و تعامل با دیگر کودکان می‌شود، ابراز کرد: درواقع ما در محلات نیازمند فضای سبز چنددقیقه‌ای هستیم، اما یقیناً تنها این نوع فضای سبز جوابگوی نیاز نیست، بلکه بنا به تناسب شهر و منطقه، نیازمند پارک‌های منطقه‌ای شهری، کشوری و حتی بین‌المللی هستیم.

عراقچیان با اشاره به اینکه درحال حاضر لوناپارک در همدان پارکی با مقیاس شهری بوده و حتی در فصل تابستان مقیاس فراشهری پیدا می‌کند و توریست‌ها نیز از آن استفاده می‌کنند، عنوان کرد: از طرفی نمی‌توان با وجود این‌همه بلوار، شلوغی و تردد، انتظار داشت که همه فرزندان خود را برای تفریح به این پارک ببرند؛ چراکه کارکرد این پارک محله‌ای نیست و همچنین ایمنی کافی نیز ندارد.

این استاد معماری و شهرسازی بیان کرد: اگر بپذیریم که فضای سبز جزئی از الزامات شهری است و نداشتن آن ما را دچار آسیب خواهد کرد، در شرایط فعلی برای اینکه بفهمیم در شهر چه اتفاقاتی افتاده و درحال حاضر در کدام بخش‌ها با کمبود مواجهیم، می‌بایست از طریق چند ورق کاغذ کالک (شفاف) و گذاشتن آن‌ها روی نقشه همدان، پارک‌های با مساحت‌های مختلف از کوچک به بزرگ را روی هر کاغذ در نقاط مختلف علامت بزنیم و بعد با کمک گرفتن از یک محیط‌شناس و یا به‌اصطلاح جامعه‌شناس، نسبت به ارزیابی کارکردی این پارک‌ها اقدام کنیم تا اشل کارکردی این پارک‌ها مشخص شود.

وی افزود: موضوع این است که در بحث اشل کارکردی پارک شاخص‌‌ها و مؤلفه‌های خاص مد نظر قرار می‌گیرد، مثلاً گاهی براساس مساحت و گاهی براساس کارکردهای اجتماعی تعریف می‌شود؛ بنابراین ممکن است یک پارک دو هزار متری داشته باشیم، اما اشل آن محله‌ نباشد و به‌لحاظ اجتماعی کارکرد منطقه‌ای و ناحیه‌ای داشته باشد.

عراقچیان با اشاره به اینکه درواقع در بحث پارک‌ها نه‌تنها کمیت و مساحت بلکه کیفیت‌ نیز مطرح است، گفت: معمولاً این کار (میزان عملکرد اجتماعی کیفیت) توسط جامعه‌شناسان و محیط‌شناسان سنجیده می‌شود.

وی با بیان اینکه باید نقشه‌ای از محلات شهری تهیه کرد تا درنهایت مشخص شود چه تعداد فاقد پارک هستند و یا اینکه درصورت داشتن پارک کارکرد مورد نظر را دارد یا در مواردی به محل آسیب‌ها و بزهکاری‌های اجتماعی بدل شده‌ است؟ گفت: اگر این آمار احصا شده باشد، دیگر مدیریت شهری همدان در بیرون از محدوده شهری اقدام به احداث پارک 100 هکتاری، 135 هکتاری و 250 هکتاری نمی‌کند.

این استاد شهرسازی افزود: بنابراین اکباتان، حیدره و ولایت پارک‌هایی هستند که بدون توجیه منطقی، احداث شده‌اند؛ زیرا وقتی برای مثال ما در محدوده بسیار بزرگ رکنی، سعیدیه، استادان و بلوار بعثت حتی یک پارک محله‌ای نداریم و یا در شهرک‌های اطراف و حاشیه‌های شهر که بیشتر از سایر مناطق به پارک نیاز داریم، تعداد پارک‌ها انگشت‌شمار است، چرا باید پارک‌های چندصد هکتاری در خارج از محدوده مورد توجه قرار گیرد؟

عراقچیان با بیان اینکه تمامی شهرک‌ها و حواشی شهر باید در این بحث مورد توجه قرار گیرند، اذعان کرد: اگر این مناطق چنانکه گفته شد مورد بررسی قرار گیرند، مشخص می‌شود ما درخصوص وجود فضای سبز و پارک در اشل ناحیه‌ای و منطقه‌ای به‌شدت با کمبود مواجه‌ هستیم.

وی‌ با تأکید بر اینکه الفبای شهرسازی تنها ساختن کاربری تجاری و مسکونی نیست بلکه ساخت فضای باز بنا به ابعاد اجتماعی، تأمین ابعاد امنیتی و پدافندی و اندیشیدن تمهیدات جهت زمان نزول بلایای طبیعی به‌عنوان یک ضرورت است، تشریح کرد: اصولاً فضاهای باز شهری فارغ از پارک‌ها، یک نیاز روز و ضروری در بحث شهرسازی هستند.

این استاد دانشگاه با تأکید بر ضرورت ایجاد پارک‌های محله‌ای با فاصله سه تا پنج دقیقه‌ای که برای چگونگی استقرار آن‌ها در محلات مختلف می‌توان از شهرسازی سنتی در همدان با درنظر گرفتن مرکز محله‌ها الگو گرفت، تصریح کرد: ما در محلات قدیمی در مرکز محله پارک چندعملکردی داشتیم؛ به‌عنوان مثال در محله امامزاده (در حیاط امامزاده) پارک وجود داشت و یا محله آقاجانی‌بیگ دارای مرکز محله‌ای بود که کارکرد پارکی داشت.

عراقچیان با بیان اینکه حیاط مدارس سعدی، هاتف، ابن‌سینا، صنایعی و غیره برای کودکان ابتدایی، راهنمایی و دبیرستانی قدیم به‌مثابه پارک بود، اظهار کرد: متأسفانه درحال حاضر مدارس در خانه‌های مسکونی و به‌صورت اجاره‌ای درنظر گرفته می‌شوند.

وی با بیان اینکه دیگر ادارات نیز حیاط نداشته و خیابان‌های شهر به قرق خودرو درآمده است پس مجبور هستیم در شهر نسبت به ساخت پارک و فضای سبز اقدام کنیم، تشریح کرد: بر این اساس شهرداری‌ها باید طبق برنامه شهری بودجه لازم را برای تملک و احداث کاربری فضای سبز درنظر بگیرند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه علاوه‌بر این ما در شهرسازی اروپایی با موضوع جدیدی با عنوان پارک‌های جیبی مواجه‌ایم که هنوز در ایران مرسوم نشده، اظهار کرد: بنده شخصاً در لندن پارکی را به مساحت 50 متر مشاهده کرده‌ام که آنقدر در کنار یک خیابان به زیبایی طراحی شده بود که نقش‌های مختلف اجتماعی و تفریحی را به‌خوبی برای تمامی اقشار ایفاء می‌کرد؛ نمونه شبیه به آن را می‌توان در پارک شکریه که متراژش به یک‌هزار تا یک‌هزار و 500 متر می‌رسد و یادگار‌ زمان شهرداری آقای بهنام‌جو است، مشاهده کرد؛ بنابراین نباید از این ظرفیت نیز غافل شد.