سپهرغرب، گروه فرهنگی: کتاب «نقوش سقانفارها مازندران از کتب چاپ سنگی دوره قاجار» اثر محمدرضا شریف‌زاده و نسیم رمضان‌پور طی سومین دوره جایزه کتاب سال عاشورا در رشته پژوهش هنر، اثر برگزیده شد.

مراسم اختتامیه سومین دوره کتاب سال عاشورا عصر روز چهارشنبه گذشته (28 شهریورماه 1398) در سالن فردوسی تالار اندیشمندان علوم انسانی برگزار شد. در رشته پژوهش هنری این دوره از کتاب سال عاشورا کتاب «نقوش سقانفارها مازندران از کتب چاپ سنگی دوره قاجار» اثر مشترک محمدرضا شریف‌زاده و نسیم رمضان‌پور به‌عنوان اثر شایسته تقدیر انتخاب شد. این کتاب در زمستان سال گذشته (1397) با شمارگان 500 نسخه، 204 صفحه و بهای 30 هزار تومان توسط نشر آوای هدهد در دسترس مخاطبان قرار گرفته بود.

سقانفارها نمونه‌ای از معماری بومی و به‌مثابه شاخص هویت فرهنگ و تاریخ مازندران هستند. مازندران از معدود سرزمین‌هایی است که هم در جهان اساطیری‌ نشان ویژه‌ای دارد و هم در جهان واقعیت از نام و اعتبار برخوردار است. این بناهای مذهبی یادمانی آیینی و تاریخی بوده‌اند که در دوره قاجار تصویرگری شده‌اند؛ تحلیل نقوش این مکان‌های مقدس حکایت از آن دارد که این نقوش از دو منبع مهم دینی و اسطوره‌ای نشأت می‌گیرند و این تعدد نقوش، نشان‌دهنده توجه مردم این خطه به هویت ملی و دینی آن‌هاست. نقوش بی‌شمار و طرح‌های گوناگون سقانفارها با توجه به مضامین، به دو دسته مذهبی و غیر مذهبی قابل تقسیم‌اند.

نویسندگان در این کتاب به پیدایش مضامین، مفاهیم و خاستگاه نقوش و تبیین رابطه آن‌ها با کتب چاپ سنگی دوره قاجار پرداخته‌اند. برای دستیابی به این منظور ابتدا با انتخاب چند نمونه از سقانفارها نقوش آن‌ها دسته‌بندی و مضامینشان طبقه‌بندی می‌شوند و برای کشف مفاهیم مستتر در آن‌ها، مورد تجزیه‌وتحلیل قرار می‌گیرند. استفاده از سقانفارها به‌عنوان مکانی جهت برگزاری مراسم عزاداری در ماه محرم به یاد واقعه عاشورا و یاران امام حسین (ع) و تشنگی لب یاران امام و حضرت ابوالفضل (ع) به‌عنوان سقای دشت کربلا، تا به امروز تداوم داشته است.

رویکرد تحقیق ساختاری است؛ یعنی سقانفار به‌عنوان یک واحد دربرگیرنده اجزای متفاوتی بوده که معانی بی‌شماری در آن‌ها مستتر است و دسته‌هایی از این روابط بوده که باهم تلفیق شده و معانی را پدیدار می‌کنند. تأکید این کتاب علاوه بر تحلیل معانی و مضامین نقوش، بر ارتباط آن‌ها با فرهنگ و اعتقادات حاکم بر جامعه نیز هست، بنابراین کلیه مؤلفه‌های هویت‌ساز ازجمله مذهب، اساطیر، افسانه‌ها و هنر عامه‌پسند منطقه و ارتباط آن‌ها با خلق این آثار مورد توجه قرار گرفته‌اند. درواقع هریک از این نقوش به‌عنوان یک واحد، کل نظام ساختاری یک سقانفار را شکل داده‌اند که در ورای این ساختار، نظامی فرهنگی و مفهومی قابل مشاهده است.

در انتها نیز نویسندگان نتیجه گرفته‌اند که تقسیم‌بندی مضامین نقوش در سقانفارها به مذهبی، ادبی، تاریخی و روزمره است. رواج تعزیه و شبیه‌خوانی در دوره قاجار، اصلی‌ترین علت برپایی سقانفارها بوده است و نقوش آن‌ها نیز برگرفته از متون تعزیه بوده؛ کتب چاپ سنگی دوره قاجار ازجمله شاهنامه فردوسی با مضمون حماسی، قصص‌الانبیا با مضمون مذهبی و حماسی، خمسه نظامی با مضامین تغزلی، عجایب‌المخلوقات قزوینی با رویکرد دانش عامیانه و رواج داستان‌های عامیانه نیز همگی تأثیر بسزایی در تثبیت هویت نقاشی‌های سقانفارها در دوره قاجار داشته‌اند.

محمدرضا شریف‌زاده دارای مدرک دکتری فلسفه هنر است و هم‌اکنون به‌عنوان عضو هیئت‌علمی در دانشکده هنر و دانشگاه آزاد تهران به تدریس و پژوهش اشتغال دارد. «هنر پرفورمنس»، «ساختارگرایی در هفت پیکر نظامی»، «از طراحی صحنه تا تجسم» و ترجمه «زیبایی‌شناسی عکاسی» نوشته استیفن بال، از دیگر کتاب‌های منتشرشده شریف‌زاده است.