سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی‌مهوش: یک کارشناس معماری و شهرسازی با بیان اینکه اگر بتوانیم پهنه‌های هم‌پیوند فرهنگی را در قالب مجموعه زیر نظر یک مدیریت واحد شکل دهیم یقیناً کمترین آسیب را در بخش‌های مختلف شاهد خواهیم بود، گفت: این مهم به‌صورت جدی می‌تواند در استقرار و نیز کیفیت ارائه خدمات در بخش‌های مختلف مؤثر واقع شود.

این‌روزها اگر ادبیات جامعه‌شناسی و جغرافیای شهری معاصر را ورق بزنید، یکی از ویژگی‌های عمده کلان‌شهرهای کنونی را کاهش نگران‌کننده پیوندهای اجتماعی و اخلاقی شهروندان می‌داند.

درواقع کنار معیارهای متعدد تعیین‌کننده جغرافیایی، اقتصادی، اداری، فنی و شبکه‌ای، کلان‌شهر کانون اجتماعی فضایی است که به‌تناسب افزایش جمعیت، توسعه نظام کار فنی و نیز بالا رفتن حجم انتظارات ساکنین آن، پیوسته در معرض اشکال مختلف از کاهش و یا گسست در پیوندهای اجتماعی و اخلاقی قرار دارد.

حال آنکه گستردگی کاهش همبستگی‌های شهری و شهروندی ممکن است درنهایت به ظهور اشکال گوناگون از ناهنجاری‌ها و بیماری‌های رفتاری و حتی در سطحی بالاتر شکل‌گیری جرائم شهری و اختلال در نظام روابط جمعی و کارکردهای آن کمک کند.

افزایش آمار جرائم شهری، فزونی میزان ناهنجاری‌های رفتاری و روانی، تشدید خُرده‌فرهنگ‌های گروه‌های اجتماعی ناهمگن، تغییر کارکرد روابط خانوادگی، کاهش احساس مسئولیت مشترک اجتماعی، رواج فرهنگ فردگرایانه منفی و موارد متعدد مشابه دیگر، موضوع خطر کاهش همبستگی‌های اجتماعی و اخلاقی را به یک نقطه تهدیدکننده برای سلامت و توسعه پایدار در کلان‌شهرها تبدیل کرده است.

اگر بازسازی اجتماعی شهری با ارکان فرهنگی، اخلاقی و جهت‌دار، هدف توسعه پایدار کلان‌شهرهای کشور ما است، لازم بوده بررسی شود که چرا و چگونه و تحت نفوذ چه عواملی همبستگی‌های اجتماعی در این‌دسته از شهرها در معرض کاهش قرار دارد.

به‌علاوه بهتر است تبیین شود علائم و نشانه‌های کاهش همبستگی‌های اخلاقی و اجتماعی را به کمک کدام دسته از رویکردهای علمی می‌توان مطالعه کرد. مطالعه مسئله کاهش همبستگی‌های اجتماعی در شهر این موضوع را آشکار می‌کند که ماهیت توسعه شهری در دوران اخیر با انواعی از گسست در روابط اجتماعی همراه است. به‌دلیل تراکم جمعیت و انباشت انتظارات جدید در محیط‌های شهری و فقدان روش‌های جایگزین اجتماعی و فرهنگی و نیز راهکارهای فضایی مناسب، کلان‌شهرها از آغاز شکل‌گیری در دوران اخیر نتوانسته‌اند در کنار ارائه خدمات عمومی فیزیکی و اقتصادی، موجبات افزایش پیوندهای اخلاقی و معنوی ساکنین شهری را فراهم کنند. بررسی‌ها نشان می‌دهند تأخر فرهنگی در بُعد روابط اجتماعی از منظرهای مختلف شهری، تبعات و نتایج تخریبی فراوانی را تاکنون برای مجموعه‌های انسانی به همراه داشته است.

گذشته از عواملی که ممکن است موجبات تولید جرم شهری در کلان‌شهرها را باعث شوند، مطالعات نشان می‌دهند که کاهش همبستگی‌های اجتماعی، فقدان انسجام و نظم پایدار در تعاملات انسانی، متغیرهای عمده در وقوع انحرافات و بزه‌های کوچک و بزرگ شهری است.

به نظر می‌رسد بازسازی تعاملات انسانی، توجه به ابعاد جمعیت، سرمایه‌گذاری در بُعد فرهنگی و سرانجام تغییر جهت برنامه‌ریزی‌ها به سود حل فضاهای اجتماعی، می‌توانند تغییر ساختار فوق را موجب شوند؛ بر این اساس با توجه به آنکه کلان‌شهر همدان طی ماه‌های اخیر در قالب مجموعه شهری قرار گرفته، بر آن شدیم تا درخصوص الزامات فرهنگی و اجتماعی چنین کلان‌شهری با تعریف مجموعه با سعید سادات‌نیا، معمار و شهرساز دانش‌آموخته دانشگاه شهیدبهشتی گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

این مدرس شهرسازی با بیان اینکه طبق قاعده اگر بتوانیم پهنه‌های هم‌‍پیوند فرهنگی را در قالب مجموعه زیر نظر یک مدیریت واحد شکل دهیم یقیناً کمترین آسیب را در بخش‌های مختلف شاهد خواهیم بود، گفت: این مهم به‌صورت جدی می‌تواند در استقرار و نیز کیفیت ارائه خدمات مؤثر واقع شود.

سعید سادات‌نیا افزود: علاوه بر این مدیریت یکپارچه فرهنگی در پهنه‌های مجموعه شهری می‌تواند از تصمیم‌های متناقض و درعین‌حال نامتعارف جلوگیری کند.

وی با اشاره به اینکه امر مذکور یک امتیاز بزرگ برای هر مجموعه شهری در راستای نیل به اهداف عالیه محسوب می‌شود، خاطرنشان کرد: نمونه عدم تحقق این مسئله در شهر تهران قابل مشاهده است که محدوده شهر را تنها تهران قرار داده و ارائه خدمات شهر نیز محدود به این بخش است و بنابراین توجهی به شهرهای اطراف آن همچون اسلام‌شهر و قیام‌شهر وجود ندارد؛ حال آنکه این شهرها خود را جدا از تهران نمی‌دانند.

سادات‌نیا افزود: این‌چنین شهرهایی به‌شدت تحت تأثیر شهر تهران در بخش‌های مختلف همچون اشتغال، خدمات و نیز بهره‌مندی از زیرساخت‌ها هستند.

وی با تأکید بر لزوم وجود مدیریت یکپارچه شهری برای رسیدن به یک مجموعه موفق شهری، عنوان کرد: درصورت تحقق این مسئله مجموعه‌های متأثر ضمن دریافت خدمات، خود را مکلف به ارائه خدمات می‌دانند.

این کارشناس شهرسازی با بیان اینکه شکل‌گیری مجموعه شهری یکی از ضرورت‌های زندگی معاصر است، گفت: درواقع شهرهای موجود در این مجموعه بر روی یکدیگر تأثیر می‌گذارند و در سرنوشت هم سهیم هستند.

سادات‌نیا با بیان اینکه مقوله مذکور در شهرهای کوچک‌تر نیز مصداق پیدا می‌کند، ابراز کرد: منظور من از مدیریت یکپارچه این نیست که شهر بزرگ‌تر برای شهر کوچک‌تر تعیین سرنوشت کند، اما همانند شکل‌گیری یک ملت، یقیناً اقوام مختلف ممکن است در عرصه‌های مختلف هم‌وزن نباشند.

وی با اشاره به اینکه شهرها هریک دارای حقوق مجزا هستند اما در سرنوشت یکدیگر سهیم‌اند، خاطرنشان کرد: پس با توجه به حقوق و تکالیف متقابل، هریک از این اعضا در قالب مدیریت یکپارچه اجتماعی و فرهنگی می‌توانند به وظایف تعریف‌شده حتی در حوزه‌های اقتصادی نیز جامه عمل بپوشانند.

این مدرس دانشگاه در پاسخ به این سؤال که الزامات اجتماعی برای جلوگیری از بروز آسیب‌های اجتماعی در مجموعه شهری چیست؟ بیان کرد: نخستین گام این است ما در فضای مدیریت بدانیم مجموعه دارای تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی خاصی است.

سادات‌نیا با بیان اینکه باید به داشته‌های فرهنگی اجزای این مجموعه در قالب مدیریت واحد اجتماعی و فرهنگی احترام گذاشت، اذعان کرد: داشتن زبان و بارزه‌های قومیتی متفاوت، تنها بخشی از واقعیت‌های مجموعه شهری است که نمی‌توان آن را انکار کرد.

وی با بیان اینکه درواقع حُسن مدیریت موفق این است که بتواند شخصیت ریز فرهنگ‌های داخل مجموعه را حفظ کند، تأکید کرد: باید بپذیریم اجزای مجموعه دارای شرایط فرهنگی، اجتماعی، بوم‌زیستی و اقتصادی متفاوت است.

این معمار شهرساز با بیان اینکه ضمن احترام به خُرده‌فرهنگ‌ها می‌بایست به دنبال تقویت همگرایی‌ها بود، اذعان کرد: دراین‌بین خُرده‌فرهنگ‌های متعلق به اجزا نیز می‌بایست به فرهنگ غالب و تأثیرگذار مرکزی احترام بگذارند.

سادات‌نیا ادامه داد: رسیدن به مدیریت یکپارچه در این باب نیازمند تعامل بیشتر است.

مع‌الوصف؛ با توجه به اینکه امروزه سه دسته عوامل اجتماعی- فرهنگی، اقتصادی و کالبدی مهم‌ترین ابعاد بروز آسیب‌های اجتماعی در شهرها هستند، پس به نظر می‌رسد مدیران شهری ملزم به درنظر گرفتن این ابعاد در کاهش راه‌های بروز آسیب‌های اجتماعی هستند.

به‌طوری که اهداف توسعه پایدار در شهرها ایجاب می‌کند پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی مورد توجه برنامه‌ریزان و مدیران فرهنگی شهرها قرار گیرد و نیاز امروز جامعه شهری در عرصه‌های فرهنگی و اجتماعی به لزوم توجه سریع، به این امر دلالت دارد.

دراین‌بین تعیین نیازها، خواسته‌ها و اولویت‌بندی برنامه‌های فرهنگی شهر در ابعاد اجتماعی، فرهنگی، فضای شهری و غیره جزء با مشارکت شهروندان میسر نخواهد شد و این مشارکت مستلزم استفاده و بهره‌گیری از توان مدیریت یکپارچه فرهنگی و اجتماعی است.

این مشارکت زمانی به‌درستی شکل می‌گیرد که این مدیریت یکپارچه از سازوکارهای متنوع فرهنگی برای رسیدن تعامل بیشتر بهره‌مند باشد، زیرا با افزایش جمعیت در کلان‌شهرها، امروزه شاهد افزایش تنوع آسیب‌های اجتماعی و در پی آن درگیر شدن خانواده‌ها با آن‌ها هستیم. در پیدایش آسیب‌های اجتماعی عوامل روانی، محیطی و اجتماعی متأثر هستند و آگاه‌سازی شهروندان در رابطه با انواع آسیب‌های اجتماعی مبتلا به جامعه و راه‌های متنوع پیشگیری از آن ضروری است.

البته در این باب توجه به سرمایه‌گذاری فرهنگی بر روی مشارکت آگاهانه ساکنین در شهرها مجموعه و روابط اجتماعی سالم در شهرها فصل جدیدی است که نباید گشودن آن به تعویق افتد؛ روابط اجتماعی در شهرها جدا از ایجاد کمک به ارتقای بهداشت روان شهروندان، زمینه‌ساز پیشگیری بسیاری از آسیب‌های اجتماعی در شهرها است.

عوامل مختلفی می‌تواند از بروز و گسترش آسیب‌های اجتماعی جلوگیری کند، بنابراین لازم است مدیران تصمیم‌ساز در برنامه‌ریزی‌های فرهنگی- اجتماعی خود موارد زیر را نیز به‌درستی لحاظ کرده و با ایجاد زمینه‌های لازم برای مشارکت فعال و هدفمند، درتلاش برای تقویت سرمایه اجتماعی و ایجاد حس اعتماد ساکنین در قالب مدیریت یکپارچه شهری از طریق گسترش فضای فعالیت نهادهای مدنی، عمومی و مردمی در برنامه‌ریزی‌های مدیریت شهری، ایجاد بستر اجتماعی- فرهنگی مشارکتی از طریق رسانه‌ها و برنامه‌های فرهنگی- تبیینی، اجرایی شدن حقوق شهروندی، توجه به مطالبات شهروندی و جایگاه قانونی آن تغییرات زیرساختی لازم باشند.

درمجموع با توجه به توسعه اجتناب‌ناپذیر شهرنشینی و دامنه آسیب‌های اجتماعی، لازم است مدیران شهری در برنامه‌ریزی‌های خود عوامل مختلف ایجاد، پیشگیری و کنترل آسیب‌ها را مورد بررسی قرار داده و با توجه به فضاهای شهری و کالبدی آن اقدام کنند.

باید باور کنیم که پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی و فرهنگی در کلان‌شهر، بدون ارتقای فرهنگ شهروندی و شهرنشینی امکان‌پذیر نیست و همواره برای ساختن شهرهای خوب، علاوه‌بر برنامه‌ریزی مدیریت شهری، نیازمند شهروندانی همراه و آگاه هستیم که سهم مشارکتی بالایی در بهبود وضعیت شهر داشته باشند.