سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی‌مهوش: در بسیاری از شهر‌های بزرگ جهان ضوابط و مقررات ویژه‌ای در ارتباط با سیما و کالبد شهر وجود دارد و گروهی از برجسته‌ترین افراد با تخصص‌های مرتبط هنر زیباسازی و زیبایی‌شناسی به کنترل طرح‌های بزرگ و کوچک معماری و شهری از نقطه‌نظر هماهنگی نمای بیرونی ساختمان‌ها و محیط شهری یعنی از جنبه‌های رنگ، حجم، مصالح مناسب، فضای پُر و خالی نما، رعایت اصول هماهنگی، تناسبات و غیره می‌پردازند؛ چراکه شهر در گذر زمان همواره از مؤلفه‌های مختلف کالبدی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره تأثیر پذیرفته و در نسبت با آن‌ها کلیت خویش را شکل و انسجام بخشیده است.

دراین‌بین به اعتقاد صاحب‌نظران تجلی ابعاد گوناگون وجودی شهر، سیما و پیکره کالبدی آن است و یکی از مهم‌ترین اجزا و عناصر کالبدی شهری که به‌ویژه در نسبت با شهروند و تقویت حس مکان در فضای شهری مؤثر واقع می‌شود، ترکیب نمای ساختمان‌ها و به عبارت دیگر «نمای شهری» است.

نما به‌عنوان چهره و نماد بیرونی معماری یک بنا، مبین هویت و زیبایی آن بوده و نمود عینی ذهنیتی است که معمار با آن درگیر بوده و متأثر از عواملی همچون پاسخگویی به نیاز محیط، خواسته‌های کارفرما، مصالح و هزینه مصرفی است؛ به عبارت دیگر نمای ساختمان خارجی‌ترین پوسته ساختمان و نماد هویت آن قطعه شهری بوده که در کنار سایر نماهای هم‌جوار خود، هویت کالبد شهری را تعریف می‌کند.

نما بیش از هر چهره دیگری با مردم، ساکنان و توریست‌های شهری ارتباط برقرار می‌کند و در آن شاخص‌های بسیاری از هویت و زیبایی تا فناوری ساخت دخیل است.

نماهای شهری را نه‌تنها نماهای اصلی معماری ساختمان‌ها، بلکه عمدتاً اجزا و عناصر اضافه‌شده به نماهای اصلی نظیر کولرها و کانال‌ها، تابلوها، علائم و سایر اجزا و عناصر تشکیل می‌دهند (خصوصاً در فضاهای شهری). نماهای شهری وسیله ارتباطات اجتماعی در شهر هستند، به این مفهوم که اطلاعات، ارزش‌ها و احساسات از طریق آن‌ها به مردم منتقل می‌شود؛ بنابراین ظاهر بناها به طرق گوناگون استفاده‌کنندگان از فضاهای شهری را تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند به انجام عملکرد و فعالیت آن‌ها کمک کند.

به بیان دیگر شهر زمینه بصری مشترکی است که همه شهروندان هرروز به ناگزیر در معرض آن قرار می‌گیرند و بایستی از شهر استفاده کنند؛ بنابراین اگر این زمینه مشترک نمایی زشت و ناموزون داشته باشد، تأثیرات مخرب روحی و روانی بر استفاده‌کننده می‌گذارد. بر این اساس نمای هر بنا در عرصه شهر جزئی از مجموعه‌ای است که در کلیت خود به خیابان، میدان و یا فضای شهری اطلاق می‌شود.

البته کیفیت مطلوب بصری و روانی نمای شهری در معماری و شهرسازی هر سرزمین به ابعاد جغرافیایی، محیطی، فرهنگی و اجتماعی شهر و شهروندان وابسته بوده و در پی اثبات صحت آن، مفهوم نمای شهری و کیفیات آن در موقعیت مکانی- زمانی شکل می‌گیرد.

از سوی دیگر بحث نماسازی و طراحی آن در فرآیند معماری بنا همواره از اهمیت بنیادین برخوردار بوده، چراکه نما یکی از مؤثرترین عناصر بر کیفیت بصری یک بنا است و شناخت اولیه هر فرد از بنا از این طریق صورت می‌پذیرد؛ زیرا بحث نما به‌دلیل قرار گرفتن در معرض دید، بیشترین اطلاعات را در مورد حجم ساختمان و یا بافت شهری ارائه می‌دهد. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع بر آن شدیم تا درخصوص نمای همدان و جداره‌سازی‌ها در این شهر گفت‌وگویی با حسن سجادزاده، مدیر گروه معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه نمای شهری جزء کوچکی از منظر شهری محسوب می‌شود، گفت: بر این اساس شاخص‌های متنوعی می‌توان برای طراحی نما برشمرد، چراکه این مهم در سیمای شهری نقش بسزایی را ایفا می‌کند.

حسن‌ سجادزاده با بیان اینکه یکی از این شاخص‌ها پیروی از خط آسمان متوازن است که این مهم در معابر و خیابان‌های شهری همدان متأسفانه رعایت نمی‌شود، اظهار کرد: استفاده از فرم و اشکال با هویت معماری و شهرسازی ایرانی و اسلامی نیز از دیگر مؤلفه‌هایی است که در نماسازی می‌بایست مورد توجه قرار گیرد که متأسفانه در این بخش نیز شاهد آن هستیم که اغلب فرم‌ها امروز رنگ‌وبوی نماهای غربی را دارند.

وی افزود: نکته بعدی به بحث استفاده از مصالح بومی بازمی‌گردد که در آن علاوه‌بر بومی بودن، دوام و ارتباط با اقلیم نیز می‌بایست مورد توجه قرار گیرد.

سجادزاده با اشاره به نقش بی‌بدیل رنگ در نماسازی شهر، عنوان کرد: امروزه توجه به نمای شهری به حدی است که بحث جدید استفاده ظرفیت پشت بام‌ها به‌عنوان نمای پنجم با توجه به افزایش جمعیت و تراکم ساختمان‌ها، در دستور کار قرار گرفته است.

وی ادامه داد: تجهیزات و منظر نرم شهری که شامل تابلوها، نورپردازی، عناصر و مواد و مصالح می‌شود نیز شاخص دیگری از نمای شهری است که می‌تواند هرگونه آدرس‌دهی و تبلیغی را در خود بگنجاند.

استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با اشاره به اینکه منظر نرم شهری تأثیر بسزایی در کیفیت‌بخشی به نمای شهری دارد، خاطرنشان کرد: درحال حاضر عدم تمایز نماها در عملکردهای مختلف بافت شهری یکی از چالش‌ها بوده، حال آنکه یکی از مؤلفه‌‌های تشخص‌بخشی به ساختمان‌ها این است که بتوانیم از طریق نمای مناسب عملکرد آن را تشخیص دهیم.

وی با تأکید بر اینکه درحال حاضر این تشخص‌بخشی در نماهای شهری همدان وجود ندارد، گفت: درحال حاضر تمایز عملکردی ساختمان‌ها وجود ندارد، به‌طوری که ساختمان بیمارستان با فضای اداری به‌لحاظ نماسازی تفاوتی نمی‌کند.

سجادزاده با تأکید بر اینکه متأسفانه متناسب با هویت کارکردی ساختمان‌ها فرم نماها تفاوت ندارد، عنوان کرد: این درحالی بوده که این مهم در معماری گذشته شهری همدان از جایگاه خاصی برخوردار بوده است.

وی با اشاره به منشأ این چالش، گفت: یکی از عوامل به سیاسی شدن شهرسازی در شهر بازمی‌گردد.

سجادزاده ادامه داد: به‌طوری که فرد با ارتباط سیاسی و یا اقتصادی با عناصر تصمیم‌گیرنده در شهر، نمای خواست خود را در کمیته سیما و منظر مصوب و اجرا می‌کند.

استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با اشاره به اینکه در برخی مواقع نیز سلیقه طراحان شهری در این مقوله مؤثر است، گفت: طراحانی که سواد بصری آن‌ها بالا نیست و به‌نوعی در نمای شهری به دنبال رؤیاپردازی خود می‌روند.

سجادزاده با بیان اینکه نبود دستورالعمل کیفی و الگوی مناسب در نماهای شهری نیز از دیگر مسائلی است که نقش بی‌بدیل در یکنواختی نماهای شهر دارد، اظهار کرد: این مهم باعث شده که حتی با وجود کمیته متخصص، این بخش به چالش تبدیل شود و درنتیجه نتوان سرانجام مطلوبی را برای نمای شهری ترسیم کرد.

وی ادامه داد: البته در این زمینه نقش کارفرمایان را نیز نمی‌توان نادیده گرفت که با دیدن یک نما در مجله و یا مکان‌های خاص، خواهان اجرای آن توسط طراح هستند.

استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان با بیان اینکه در شهری همچون همدان بخشی از الگوها سنتی است حال آنکه به‌لحاظ کارشناسی بهره‌مندی از معماری قدیم بدین معنا نیست که همان الگوها دوباره تکرار شود، اذعان کرد: می‌بایست این الگوها با درنظر گرفتن قالب و هیئت کلی به‌روز و مدرن شوند.

سجادزاده با اشاره به اینکه درحال حاضر در حوزه برج‌های تجاری در همدان هر برجی ساز خود را می‌زند، خاطرنشان کرد: به‌طوری که برج موفق به‌لحاظ نماسازی در شهر همدان وجود ندارد.

وی با اشاره به نماسازه یادمان عین‌القضات، گفت: این ساختمان به‌لحاظ نماسازی اثر منفی بزرگی بر چهره شهر وارد کرده است، به‌نحوی ‌که هرکس در نگاه نخست به این ساختمان با عملکرد فرهنگی، آن را با فرودگاه اشتباه می‌گیرد!

این استاد معماری و شهرسازی با بیان اینکه وجود نماهای این‌چنینی در شهر یقیناً در طول زمان بازخورد منفی در پی خواهند داشت، خاطرنشان کرد: درواقع الگوی خاصی به‌ویژه در فضاهای اداری و تجاری همدان به‌لحاظ نمایی وجود ندارد.

سجادزاده ادامه داد: اما در بخش مسکونی الگوهای خاصی همچون ساختمان‌های ساخته‌شده توسط مهندس قهوه‌ای در شهر همدان وجود دارد که در آن استفاده از مصالح بومی همچون سنگ دیوین و آجرهای بهمنی مشهود است.

وی در ادامه گریزی به پروژه جداره‌سازی پیاده‌راه‌های همدان زد و گفت: استفاده از آزران قهوه‌ای به‌عنوان بستر برای نصب تابلوها هیچ‌گونه همخوانی با فضای معماری و شهرسازی این گذر فرهنگی و تاریخی ندارد.

استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان ادامه داد: بارها این تذکر به شهرداری داده شده که گام نخست برای جداره‌سازی در این پیاده‌راه‌ها، حذف زوائد است.

سجادزاده با تأکید بر گذر فرهنگی و تاریخی بودن این پیاده‌راه‌ها، گفت: گام بعدی طراحی است که باید با رعایت جوانب احتیاط در این وادی ورود کرد.

وی با بیان اینکه حتی می‌توان برای تابلوهای این پیاده‌راه از هنر خوشنویسی و کتیبه استفاده کرد، افزود: استفاده از آزران در شهرهایی همچون تهران و تبریز وجود دارد که نمی‌توان آن‌ها را به‌عنوان الگو مورد استفاده قرار داد.

استاد معماری و شهرسازی دانشگاه بوعلی‌سینا همدان طراحی‌هایی این‌چنینی را تصمیمات یک‌شبه قلمداد کرد و گفت: از سه سال پیش اجرای این پروژه در دستور کار مدیریت شهری است و حتی قرار بود در این زمینه از مطالعات دانشگاهی استفاده کنند، اما گویا با تصمیمات یک‌باره می‌خواهند بخشی از کار را برای ایام نوروز بدون داشتن هیچ‌گونه سابقه مطالعاتی به اجرا درآورند.

مع‌الوصف، با توجه به آنچه گفته شد به نظر می‌رسد با وجود کمیته سیما و منظر شهری، این کمیته فاقد سند راهبردی براساس داشته‌های مطالعاتی است و وضعیت نماهای شهری همدان نیز ماحصل نبود این سند راهبردی بوده؛ زیرا همان‌گونه که گفته شد، نماهای ساختمانی امروز شهر همدان فارغ از عدم همخوانی با اقلیم، درواقع چیزی جز کپی‌کاری از نماهای دیگر شهرها و حتی کشورهای غربی نیست و این مهم با وجود نخبگان شهرسازی در دانشگاه‌های همدان، همخوانی ندارد.