تشکل واژه‌ای عربی از باب تفعل به معنای صورت گرفتن است. تشکل در معنای formal organ nization گروه یا تشکیلات اجتماعی برای هدف خاصی بوده که عضویت و عملکرد آن‌ها براساس قوانین و مقررات رسمی و ساختار بوروکراتیک یا اداری است و درواقع به‌صورت مشارکت‌های اجتماعی درمی‌آید.

مشارکت اجتماعی در یک تعریف کلی عبارت است از شرکت فعال و سازمان‌یافته افراد و گروه‌های اجتماعی در امور اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جامعه به‌گونه‌ای که: 1- حداکثر قدرت جمعی از طریق بسیج همه امکانات و قوای جمع حاصل آید، 2- این قدرت جمعی در راستای نیل به مصالح، علایق و منافع همه جامعه جهت‌گیری شود 3- از طریق مشارکت همه‌جانبه افراد و گروه‌های اجتماعی پیوندها و انسجام اجتماعی استحکام یابد 4- امکان بلوغ و شکوفایی استعداد و تکامل و توسعه فردی و اجتماعی فراهم آید.

آیات و روایات اسلامی انسان را مدنی بالطبع و مشارکت انسان‌ها را در اجتماع، ضامن بقای جامعه می‌دانند و این کار درواقع پویایی جامعه را در بردارد؛ بنابراین هرچه مردم در امر مشارکت‌های اجتماعی نقش محوری‌تر داشته باشند، جامعه سالم‌تر و شاداب‌تری خواهیم داشت. خداوند متعال در قرآن کریم می‌فرمایند: «وَتَعَاوَنُواْ عَلَى الْبرِّ وَالتَّقْوَى وَلاَ تَعَاوَنُواْ عَلَى الإِثْمِ وَالْعُدْوَانِ (سوره مائده آیه 2) در نیکوکاری و پرهیزگاری یکدیگر را کمک کنید و نه در گناه و تجاوز»، در این آیه می‌بینیم که می‌توان از دو نوع مشارکت خوب و انسانی با محوریت خدا و رضای او و مشارکت بد با محوریت شیطان یاد کرد که نزد خداوند مشارکت در کارهای نیک و پسندیده مورد تأیید است و مؤمنان را به کارهایی که برای گناه تشکل می‌یابند، برحذر می‌دارد. ازاین‌رو اگر مؤمن برای دستگیری از دیگر برادران و در راستای فرامین احکام الهی دست به مشارکت بزند، صحیح بوده و نزد خداوند ثواب و اجر زیادی خواهد داشت. زندگی تشکیلاتی یک اصل مهم دینی و الهی است، کار تشکیلاتی از نگاه امام صادق (ع) یک ضرورت بوده، شاید طبیعی بودن این مسئله برای انسان‌ها به آن جهت باشد که فطرت بشر چیزی جدا از جهان آفرینش نیست و از آنجا که در طبیعت و جهان خلقت چیزی جز نظم مشاهده نمی‌شود، می‌گوید: «ما تری فی خلق الرحمن من تفاوت فارجع البصر هل تری من فطور؛ بنگر که در آفرینش جهان توسط خدای مهربان هیچ ناهماهنگی و بی‌نظمی و سستی نمی‌بینی» (سوره ملک آیه 3) بنابراین زندگی اجتماعی و مراودات انسان‌ها هم باید بر مدار نظم و پیوستگی بین آن‌ها استوار شود.

بنابراین دین مبین اسلام تأکید بسیاری بر «مشارکت‌جویی» افراد در جامعه دارد. این مشارکت می‌تواند در بسیاری از عرصه‌های دینی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فکری باشد. ریشه مشارکت جستن در کنار هم و جمع شدن به‌منظور «رفع مشکل»، «رویداد جدید»، «مطرح شدن خواسته‌ای»، «تبادل نظر»، «استحکام آرمان‌ها و ارزش‌ها» و درکل «شرکت کردن در امر یا موضوع خاص» است. پس به نظر می‌رسد ریشه مشارکت را باید نوعی «مشورت‌جویی» بیان کرد و گفت که ریشه مشارکت‌های اجتماعی «شورا» است که قرآن کریم، سیره و سنت پیامبر (ص) و اهل‌بیت علیهم‌السلام به این امر توجه ویژه و درخوری دارند؛ بنابراین مهم‌ترین ظرفیت‌های «شورا»، «تشکل» و «مشارکت اجتماعی» را باید حل مشکلات جامعه اسلامی دانست.

حضرت امام خمینی (ره) توجه ویژه‌ای به تشکیل بسیج و گسترش فرهنگ و تفکر تشکلی در سراسر جهان داشتند و همیشه بر نقش مردم در تأمین سلامت، موفقیت کشور و نظام، تأکید می‌کردند. از منظر امام سابقه تشکل‌های اسلامی به دعوت انبیای الهی و شیوه هدایت قرآنی برمی‌گردد که در پی رشد معنوی و مادی انسان‌ها بوده است. در اندیشه امام (ره) تشکل‌های اسلامی، نهادهایی اجتماعی با ابعاد متعددی است که پاسخگوی نیازهای اساسی و حیاتی جامعه بوده و عامل مهمی در توسعه و پیشرفت معنوی و مادی جامعه است.

* تحزب و تهذب

پس از اثبات ضرورت تشکیلات به نکته بسیار مهمی می‌رسیم که ارزش تشکیلات به آن بستگی دارد. این کافی نیست که تشکیلات داشته باشیم، بلکه مهم این است تشکیلاتی داشته باشیم که رسالت اسلامی را بر دوش دارد و جامعه را به سوی آرمان‌های اصیل اسلامی پیش می‌برد. درست به همان دلیل است که قرآن کریم هرجا سخن از ضرورت تشکیلات به میان می‌آورد، همراه با آن جهت و هدف حرکت تشکیلاتی را هم مشخص می‌کند.

تهذب، پیراستن و پالودن جان آدمی از هواهای نفسانی و اهداف و اغراض غیر انسانی است؛ در اسلام عالی‌ترین معیار برتری انسان‌ها از یکدیگر تقوی بوده، «انّ اکرمکم عندالله اتقیکم» (سوره حجرات آیه 13).

تهذب راه رسیدن به مقام والای تقوا و پرواپیشگی است؛ بنابراین انسان مهذب همان انسانی بوده که اسلام می‌خواهد انسان باتقوا، انسان خداجو، انسان خداگونه، این است که تحزب خود وسیله‌ای بوده برای تهذب.

بنابراین هر تشکیلات اسلامی موظف است برای ترویج و گسترش تقوا بکوشد و هدایت جامعه به سوی رشد انسانی و کمال معنوی را هدف اصلی خود قرار دهد و در دست گرفتن قدرت و حکومت را تنها با این دید بخواهد که آن را وسیله‌ای قرار دهد برای پیشبرد همان هدف اصلی. با داشتن چنین تشکیلاتی است که جامعه می‌تواند به سوی خدا سیر کند و به جامعه برتر تبدیل شود و به همین موازات برخوردار نبودن از چنین تشکیلاتی سبب می‌شود مسلمانان آن‌چنان ضربه‌پذیر و آسیب‌پذیر باشند که نتوانند در برابر هیچ عامل مخالفی مقاومت کنند.

تحکیم و تثبیت سرمایه اجتماعی به‌واسطه نهادمند کردن مشارکت‌های اجتماعی، پیشرفت و توسعه را به ارمغان خواهد آورد که نتیجه آن در سطح اجتماع، تقویت تعلق اجتماعی در سطوح محله، شهر، استان و کشور و ایجاد همبستگی و یکپارچگی اجتماعی در سطح کلان خواهد بود. حضور و مشارکت مردم در جریان پیروزی انقلاب اسلامی و جنگ هشت‌ساله تحمیلی مصداق روشنی از برکات مشارکت اجتماعی مردم در تقویت و ایجاد همبستگی و تعلق اجتماعی بود و امروز نیز مواسات و کمک‌های مؤمنانه و همدلانه در سیل و زلزله و مشکلات به‌وجود آمده در جریان کرونا است.

تقویت نهادی سرمایه اجتماعی، آثار نیرومندی بر جنبه‌های مختلف زندگی اجتماعی خواهد داشت و ازجمله آن‌ها می‌توان گفت که موجب گرمی حیات اجتماعی می‌شود، سلامتی سیاسی و اجتماعی را ارتقا می‌دهد و پیشرفت آموزش، برابری اجتماعی، رفاه و پیشرفت اقتصادی را موجب شده و در سطح ملی کارآمدی حکومت را افزون خواهد کرد.

* محمد نباتی