به مناسبت 5 دی روز ایمنی در برابر زلزله «روز ملی ایمنی در برابر زلزله، روز گسترش فرهنگ ایمنی در جامعه است» بنا بر تصمیم شورای عالی انقلاب فرهنگی، روز 5 دی «سالروز زلزله بم» روز ملی ایمنی در برابر زلزله و کاهش اثرات بلایای طبیعی نامیده شده و هدف از یادآوری و بزرگداشت آن جلب نظر و توجه عمومی به مخاطرات ناشی از وقوع پدیده‌های طبیعی مانند زلزله، سیل، طوفان، خشک‌سالی و شناسایی عوامل پیشگیری و کاهش خسارات ناشی از آن خصوصاً تلفات جانی و گسترش فرهنگ ایمنی در جامعه است حال آنکه زلزله، واقعه‌ای است که همیشه مردم از آن به‌عنوان حادثه‌ای ترسناک و خانه‌خراب‌کن یاد می‌کنند و همواره بیم این را دارند که نکند زمین‌لرزه‌ای رخ بدهد و زندگی و جانشان تحت تأثیر آن قرار بگیرد.

یک، دو...؛ ناگهان می‌آید و لرزشی که طی فقط چند ثانیه کلی خرابی به بار می‌آورد و حاصل یک عمر تلاش و دسترنج افراد که با مشقت فراوان توانستند زندگی دست و پا کنند را به فنا می‌دهد.

چه افرادی که تازه زندگی خود را شروع کرده بودند و چه آن‌هایی که سال‌های سال نفس می‌کشیدند، فرقی ندارد همگی از دم زیر تیغ آن می‌روند؛ زلزله را شاید بتوان بی‌رحم‌ترین حادثه طبیعی در جهان نامید که فقط می‌لرزاند و خرابی به بار می‌آورد.

زمین‌لرزه در ایران در برهه‌ای از تاریخ صحنه‌های تلخی را ثبت کرده که هر بار به آن‌ها می‌نگریم جز حسرت و افسوس نمی‌توان چیز دیگری را به یاد آورد.

کشور ما بر روی کمربند زلزله جهان قرار دارد و هرازگاهی این گسل‌ها تکانی به خود داده و ترس را در جان هموطنان تازه می‌کند به‌طوری‌که استان همدان به‌ویژه شهرستان‌هایی همچون نهاوند و رزن نیز از این قاعده مستثنی نبوده‌اند. بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا دراین‌باره گفتگویی با عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

محمدرضا عراقچیان با بیان اینکه تقریباً در دنیا 32 بلای طبیعی وجود دارد که در ایران شرایط وقوع 25 مخاطره فراهم است گفت: این بلایا در استان همدان نیز قابلیت تحقق دارد.

وی با تأکید بر اینکه طی سال‌های اخیر با برخی از این بلایا در سطح کشور و استان مواجه بوده‌ایم اظهار کرد: به‌عنوان‌مثال در حال حاضر بحران خشک‌سالی را داریم و طی سال‌های اخیر نیز زلزله ازجمله بلایای طبیعی است که هرساله قسمت‌ها، بخش‌ها و استان‌هایی را تحت تأثیر خود قرار می‌دهد.

عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان با بیان اینکه استان همدان به لحاظ زلزله‌خیزی‌ و یا به‌اصطلاح بهتر لرزه‌خیزی در محدوده استان‌های با خطر نسبتاً بالا است اذعان کرد: مخصوصاً بخش‌هایی از استان همدان که شامل محدوده نهاوند می‌شود خطر نسبتاً بالاتری را نسبت به سایر شهرها داراست به همین دلیل در حوزه‌های مختلف نیازمند توجه در استان است.

عراقچیان با تأکید بر اینکه این توجه هم در حوزه‌هایی همچون ساختمان‌سازی، شهرسازی، برنامه‌ریزی شهری و در نهایت حوزه مدیریت معنا پیدا می‌کند ابراز کرد: یک تصور غلط در جامعه حکم‌فرماست و آن اینکه تا صحبت از زلزله می‌شود ما تنها به یاد اسکلت ساختمان می‌افتیم و معتقدیم اگر این بخش را موردتوجه قرار دهیم در مابقی بخش‌ها هیچ اشکالی به جود نمی‌آید اما این‌گونه نیست.

وی با بیان اینکه سازه یکی از اجزای ساختمان است که آسیب‌پذیرترین بخش از زلزله به محسوب می‌شود اما تنها بخش نیست اذعان کرد: سازه علاوه بر تحمل خود باید تحمل سربارها که شامل معماری، برق و تأسیسات می‌شود را نیز داشته باشد.

این استاد معماری و شهرسازی با تأکید بر اینکه خوشبختانه با ویرایش چهارِ آیین‌نامه دو هزار 800، توجه بیشتری در حوزه معماری به زلزله شده است بیان کرد: پیشتر در آیین‌نامه‌های نخست هیچ‌گونه توجهی به مقوله معماری، تأسیسات و برق نشده بود.

عراقچیان با بیان اینکه در سال‌های اخیر رابطه بین حوزه معماری و سازه تقریباً مشخص شده است، اذعان کرد: اگر ما سازه را نیز خوب اجرا کنیم (شبیه مسکن مهری که در حادثه چند سال قبل کرمانشاه اتفاق افتاد) باز هم تلفات فراوانی خواهیم داد چرایی این موضوع به این مسئله بازمی‌گردد که 50 تا 60 درصد تلفات ناشی از زلزله اعم از فوت‌شدگان و زخمی‌ها ناشی از سازه نیست بلکه رابطه مستقیم با مقوله معماری دارد.

وی افزود: بنابراین با توجه به اهمیت موضوع می‌بایست به‌دنبال ساماندهی به مقوله معماری در ساختمان‌ها باشیم.

وی با تأکید بر اینکه آیین‌نامه چهار، ساماندهی حوزه معماری را انجام داده است، ابراز کرد: این مهم مشروط به آن است که مهندسان معمار شبیه مهندسان سازه دانش زلزله خود را بالا ببریم تا بتوان بر کاهش تعداد تلفات در مواقع این‌چنینی امید بست.

این استاد معماری با بیان اینکه در حال حاضر علاوه بر آنچه عنوان شد شاهد کمبودی نیز هستیم و آن اینکه رشته برق و تأسیسات آیین‌نامه زلزله ندارند، اذعان کرد: متأسفانه این مهم در سطح ملی نیز هنوز اتفاق نیافته است.

عراقچیان با تأکید بر اینکه در حوزه معماری باید دانش و تخصص در حوزه زلزله بالاتر برود، اذعان کرد: در اغلب زلزله‌های حادث شده در کشور متأسفانه نمای ساختمان‌ها جدا شده و در معابر ریخته بنابراین عملاً مشخص شد که فقط سازه آسیب‌زننده نیست بلکه معماری و خصوصاً تیغه‌ها و نماها نیز جزء اجزای آسیب‌زننده در مواقع خطر به‌حساب می‌آیند.

وی با تأکید بر اینکه در حوزه شهرسازی نیز یکی از مباحثی که در بخش برنامه‌ریزی و در طراحی مطرح است بحث شدت و یا همان احتمال ریسک خطر زلزله برای شهرها است، ابراز کرد: براین اساس هرچه خطر بالاتر رود باید بافت شهری سبک‌تر و خلوت‌تر شود بدین مفهوم که تراکم نفر در هکتار باید کاهش یابد.

این استاد معماری افزود: علاوه براین باید ضوابط ساخت‌وساز در این‌گونه مناطق پیچیده‌تر و برای ارتفاع ساختمان‌ها محدودیت بیشتری قائل شویم.

عراقچیان با تأکید بر اینکه در این‌گونه مناطق در حوزه کاربری‌های شهری باید ایجاد فضاهای باز شهری را در خیابان‌ها و محلات افزایش داد، بیان کرد: کاهش تأسیسات شهری خطرساز و درواقع مجموعه‌ای از دستورالعمل‌ها در حوزه برنامه‌ریزی و طراحی شهر برای این‌گونه مناطق باید به کار بست.

وی با اشاره به اینکه بنده یکی از انتقاداتم به طرح جامع شهری به همین موضوع بازمی‌گردد که برای بحران‌خیزی همدان در برابر زلزله آیا ترفند و یا راهکار و دستورالعمل و یا ضوابطی دارد یا نه؟ گفت: به‌عنوان‌مثال فضاهای باز شهری، پارک‌های بزرگ، محله‌ای، منطقه‌ای و درعین‌حال معابری با وسعت بیشتر، مسیرهای جایگزین ازجمله عواملی است که می‌تواند در کاهش خطر زلزله در شهرها مؤثر واقع شود.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه نکته بعدی در حوزه مباحثی همچون زلزله به حوزه مدیریت بحران در شهر بازمی‌گردد خاطرنشان کرد: مدیریت بحران خود دارای یک بخش دولتی است که شامل سازمان مدیریت بحران، اداره مدیریت بحران در استانداری‌ها و نیز اداره مدیریت بحران شهرداری‌ها و هلال‌احمر را دربرمی‌گیرد اما نکته قابل تأمل این است که ما در حوزه مدیریت بحران باید بتوانیم کار سازمان‌های مردم‌نهاد را نیز ساماندهی کنیم.

عراقچیان ادامه داد: متأسفانه در همدان در این مهم موفق عمل نکرده‌ایم به‌نحوی‌که سازمان کنترل‌کننده برای تشکل‌های مردمی در جهت فعالیت حوزه مدیرت بحران وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه بنده حتی به سازمان مدیریت استان پیشنهاد دادم سازمان‌های نیمه مردم‌نهاد و یا نیمه‌دولتی مفصلی در استان وجود دارد که در بحران‌های مختلف امکان کمک گرفتن از آن‌ها وجود دارد ابراز کرد: ازجمله این نهادها می‌توان به سازمان نظام‌مهندسی استان همدان با 10 هزار مهندس با تجربه و یا سازمان نظام‌مهندسی معدن و نیز سازمان نظام‌مهندسی کشاورزی و دیگر سازمان‌ها این‌چنینی اشاره کرد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه این سازمان‌ها حداقل 20 تا 25 هزار نفر را در استان به‌صورت گسترده شامل می‌شوند که خوشبختانه در قالب نظام‌های مختلف ساماندهی نیز شده‌اند، اذعان کرد: این بدان معنا است که اگر تنها بخشی از توانمندی این عزیزان استفاده شود می‌توان در حوزه مدیرت بحران مردم را وارد صحنه کرده و از آن‌ها کمک بگیریم.

عراقچیان افزود: این نقصان متأسفانه در اغلب زلزله‌هایی که در کشور اتفاق افتاد مشهود است به‌طوری‌که مردم تنها در بحث کمک‌های معیشتی توانسته‌اند یاریگر زلزله‌زدگان باشند همانطور که در حوزه مدیریتی و فنی نیز این فرصت فراهم است، حال آنکه چرایی این مهم همان‌طور که عنوان شد به این مسئله بازمی‌گردد که ما فرصت برای بهره‌مندی از بخش خصوص در حوزه مدیریت بحران را فراهم نکرده‌ایم.

وی با تصریح براینکه سازمانی همچون نظام‌مهندسی ساختمان می‌تواند با نیروی خبره در اختیار یک نهاد کمک‌کننده در حوزه مدیریت بحران باشد، تأکید کرد: مسئله قابل توجه اینکه گرچه سازمان دولتی در مواقع بحران در بحث مدیریت بحران ورود می‌کنند اما موانع پیشِ رو همچون نیروی اندک و درعین‌حال اعتبارات کم برای آن‌ها محدودیت ایجاد می‌کند.

این استاد شهرسازی در پاسخ به این سؤال که در حال حاضر در بحث مدیریت شهری در قبال زلزله نقصان اصلی شهر همدان چیست ابراز کرد: شهر همدان به اعتقاد بنده در مقایسه با سایر شهرستان‌ها از وضعیت مطلوبی به‌ویژه در مقابله با بحران زلزله برخوردار است.

عراقچیان ادامه داد: این مهم نشأت‌گرفته از وجود مهندسان خبره در بحث سازه و کارهای آزمایشگاهی فراوان از سوی مهندسان ناظر در این بخش است بنابراین ما در شهر همدان به لحاظ ساختمانی (ساختمان‌های تازه‌ساز) با نقص بالایی روبه‌رو نیستیم و منطبق با آیین‌نامه دو هزار و800، اگر ضوابط رعایت شده باشد انتظار می‌رود این ساختمان‌ها توان مقابله با زلزله تا هشت ریشتر را به گونه‌ای داشته باشند که آسیبی به ساکنان نرسد.

وی با تأکید براینکه اصل در مقابله با زلزله در وهله نخست نجات ساکنان است و در وهله بعدی نجات ساختمان مدنظر قرار می‌گیرد، ابراز کرد: بنابراین طبق تجربه‌ای که دارم ساختمان‌های نوساز در همدان تا زلزله 6 تا 6 و نیم ریشتری آسیب جدی نمی‌بیند و درعین‌حال ساختمان‌ها قدیمی نیز زلزله‌هایی با قدرت چهار و نیم تا پنج ریشتر را تحمل می‌کنند.

وی افزود: با این اوصاف باید عمده توجه در شهر همدان معطوف به بازسازی ساختمان‌های کهنه و قدیمی باشد.

این استاد شهرسازی با اشاره به اینکه برای سایر شهرستان‌ها همدان خواهان نظارت بیشتر در عرصه سازه‌های ساختمانی هستم ابراز کرد: این مهم هم بخش شهری و هم در حوزه ساخت‌وساز در روستایی قابل توجه است.

عراقچیان با اشاره به اینکه نخستین اولویت به فرهنگ‌سازی در بحث لزوم هزینه مقابله با زلزله در ساختمان‌سازی بازمی‌گردد اذعان کرد: درواقع نباید مقاوم‌سازی در مقابل زلزله را یک کار عبث دانست به مانند بیمه خودرو یک امر ضروری است که‌ می‌تواند در برابر بحران سلامت خود، خانواده و درعین‌حال سرمایه مادیتان را حفظ کند.