بر اساس چکیده یک مقاله، به‌دنبال گسترش شهرنشینی، شاهد شکل‌گیری نواحی با تراکم جمعیتی بالا در کلان‌شهرها هستیم که با مسائلی همچون شلوغی و کاهش سرانه خدمات درگیر هستند؛ بنابراین ضرورت دارد تأثیر تراکم جمعیتی بر شاخص‌های کیفیت زندگی مورد ارزیابی قرار گیرد تا بر مبنای آن بتوان اصلی‌ترین شاخص‌های تأثیرپذیر از تراکم جمعیتی را شناسایی و برای رفع آن‌ها برنامه‌ریزی کرد.

کیفیت زندگی یکی از رویکردهای نوین در زمینه اصلاح و تکامل مفهوم توسعه است که در پرتو نفوذ این مفهوم، رویکردی جدید در عرصه برنامه‌ریزی شهری شکل گرفته که معتقد است برنامه‌ریزی شهری علاوه بر توجه به اهداف کالبدی و کارکردی، باید به نیازهای کیفی و روانی مردم در محیط شهری همچون هویت اجتماعی، امنیت و رفاه اجتماعی، اشتغال پایدار، آسایش روانی، احساس زیبایی، همبستگی و تعلق اجتماعی نیز پاسخ گوید.

از آنجا که میزان تراکم جمعیت در یک محدوده به‌طور مستقیم بر میزان و سهم دسترسی افراد به تسهیلات و امکانات تأثیر می‌گذارد، سؤالی مطرح می‌شود که آیا تراکم جمعیتی بر رضایت شهروندان از محله تأثیر می‌گذارد و در این صورت، چه متغیرهایی تأثیرپذیری بیشتری از تراکم جمعیتی دارند؟ با پاسخ به این دو سؤال ضمن آشکارسازی اهمیت برنامه‌ریزی تراکم جمعیتی در محلات شهری، می‌تواند راهکارهای مقدماتی برای ارتقای رضایت شهروندان در محلات با تراکم بالا را نیز به‌دست آورد.

  رابطه تراکم جمعیتی و کیفیت زندگی

از آنجا که تراکم لزوماً بر روی همه وجوه نیازهای انسانی و جوانب کیفیت زندگی شهری تأثیرگذار نیست، با مرور ادبیات مربوطه تنها روی شاخص‌هایی از کیفیت زندگی شهری که با تغییرات تراکم جمعیتی تغییر می‌کند، تأکید می‌شود. نظرات موافق و مخالف انتخاب انواع تراکم‌های شهری، در یک نکته مشترک است و آن ارتباط بین فرم تراکمی شهر و کیفیت زندگی است؛ تراکم زیاد جمعیتی به‌دلیل ارتباط آن با رفتارهای ضد اجتماعی نظیر بزهکاری، انحراف و بهداشت نامناسب مورد نکوهش بوده است.

طرح‌های مسکونی با تراکم بالا می‌تواند بار اضافی بر تأسیسات و خدمات وارد کند و فشار فزاینده بر زمین و فضاهای سکونتی باشد و برای رشد انسان‌ها، محیط نامناسب و پر سروصدا پدید آورد؛ تشدید تراکم ترافیک، مشکلات پارکینگ و افزایش تصادفات ترافیکی، ایجاد ازدحام پیاده و ازدحام در تسهیلات حمل‌ونقل عمومی، محدود کردن فرصت‌های تفریحی، کاهش دسترسی به فضای باز عمومی و ایجاد استرس روانی ازجمله معایب تراکم‌های بالا است که می‌تواند تأثیرات مخربی را بر ابعاد مختلف کیفیت زندگی ایجاد کند؛ این در حالی است که تراکم زیاد جمعیت شهری باعث سرزندگی و تحرک جمعی تلقی می‌شود.

نواحی مسکونی با تراکم زیاد از نظر میزان مصارف خانگی انرژی برای گرمایش، برق و آب بازدهی بیشتری دارد و هرچه شهرها یا محلات شهری متراکم‌تر شوند، تعداد سفرهای هر فرد با خودروی شخصی کاهش می‌یابد.

از دیگر مزایای حرکتی تراکم‌های بالای شهری می‌توان به کاهش نشر سوخت فسیلی، کاهش آلودگی از خروجی وسایل نقلیه به‌دلیل استفاده کمتر از وسایل نقلیه، کارآمد کردن زیرساخت‌ها، کاهش فشار توسعه بر اراضی کشاورزی، افزایش اختلاط کاربری، کاهش جدایی اجتماعی، جذب تجارت، هتل‌ها و افزایش فرصت‌های مالی اشاره کرد، اما در مقابل، محلات حومه‌ای کم‌تراکم، مکان‌هایی هستند که از نظر اجتماعی خنثی بوده و به‌واسطه فقدان تنوع اجتماعی و اقتصادی در آن‌ها به زندگی یک‌نواخت و ملال‌آور ساکنان منجر شده است.

از دیگر آثار نامطلوب توسعه‌های کم‌تراکم را می‌توان به مصرف قطعات وسیعی از زمین‌های زراعی جهت احداث مسکن و راه، افزایش مصرف انرژی و ایجاد آلودگی به‌واسطه افزایش استفاده از وسایل حمل‌ونقل همگانی، پیاده‌روی و دوچرخه‌سواری، افزایش مصرف انرژی در واحدهای مسکونی باز و تک‌خانواری به دلیل کیفیت ضعیف حرارتی آن‌ها در مقایسه با فرم‌های فشرده‌تر از مسکن اشاره کرد.

**نتیجه رابطه تراکم جمعیتی و کیفیت زندگی

نتیجه این بررسی‌ها بیانگر این است که تراکم جمعیتی باید متناسب با خصوصیات اجتماعی، اقتصادی و محیطی محله باشد و به هر میزان که از وضعیت بهینه فاصله بگیرد، نارضایتی‌هایی را در ابعاد اقتصادی، اجتماعی و خدماتی به‌همراه خواهد داشت. وجود رابطه منفی میان متغیر تراکم جمعیتی و متغیر رضایتمندی از روابط همسایگی، نشانه آن است که هر اندازه تراکم جمعیتی در محله بیشتر شود، به همان اندازه میزان رضایتمندی آن‌ها از روابط همسایگی نیز کاهش خواهد یافت.

در تبیین احتمالی این یافته می‌توان گفت افزایش جمعیت موجب ایجاد محیط‌های شلوغ، کاهش حس محرمیت و افزایش صدا و شلوغی، سختی در نظارت بر بچه‌ها در فضاهای بازی بیرون و انتخاب دوستان، ایجاد محدودیت برای رفتار فردی و آزادی انتخاب، تقویت تفاوت اجتماعی و جدایی اجتماعی، افزایش جرم، ایجاد استرس روانی، فقدان کنترل، نگرانی، گوشه‌گیری اجتماعی و تجاوز به فضای خصوصی می‌شود، بنابراین رضایت‌مندی از روابط همسایگی در محل سکونت کاهش می‌یابد.

از طرف دیگر در صورتی که تراکم جمعیتی بیش از اندازه کم باشد که این موضوع بیشتر به واحدهای ویلایی منطقه مربوط می‌شود، منجر به ظهور نوعی سبک زندگی شده که مانع شکل‌گیری احساس تعلق به یک جامعه واحد محلی در ساکنان مجتمع‌های زیستی می‌شود.

وجود رابطه منفی میان متغیر تراکم جمعیتی و متغیر رضایتمندی از قیمت خرید مسکن در محله، به احتمال زیاد از آنجا ناشی می‌شود که افزایش جمعیت در واحد سطح می‌تواند تقاضا برای خرید مسکن در منطقه را افزایش دهد که منجر به افزایش قیمت مسکن شده و رضایتمندی از قیمت خرید مسکن کاهش می‌یابد.

وجود رابطه منفی میان متغیر تراکم جمعیتی و متغیر رضایتمندی از کیفیت خدمات اتوبوسرانی، نشانه آن است که هر اندازه تراکم جمعیتی در محله افزایش یابد، رضایتمندی ساکنان از کیفیت خدمات اتوبوسرانی کاهش خواهد یافت.

  نتیجه‌گیری

در ارتباط با وضعیت خدمات اتوبوسرانی، باید همزمان با افزایش ناوگان اتوبوس‌ها، با بهبود مدیریت بهره‌برداری، ظرفیت جابه‌جایی و کیفیت مسافربری را تا حد قابل توجهی افزایش داد، همچنین برای ارتقای وضعیت ترافیک، بهترین راهکار استفاده از سیستم حمل‌ونقل چندگانه و اتصال مبدأ و مقصد سفرها با مدهای گوناگون حمل‌ونقلی است و آموزش شهروندان در جهت کاهش استفاده از خودروهای شخصی، ارتقای پیاده‌مداری محلات و بهبود کیفیت پیاده‌روها، از دیگر راهکارهای مؤثر در این زمینه به‌شمار می‌رود.

در جهت ارتقای وضعیت فضاهای باز شهری نیز پیشنهاد می‌شود در راستای بازتعریف مجدد این فضاها، با مکان‌یابی اصولی آن و تزریق فعالیت مناسب به آن‌ها، زمینه را برای برقرار کردن تعادل بیشتر میان توده و فضا فراهم کرد و به‌موازات آن اقداماتی همچون ارتقای مبلمان فضاها، تقویت فضاهای سبز و پوشش گیاهی و توزیع متناسب فضاها در سطح منطقه را در دستور کار قرار داد.

در رابطه با بهبود روابط همسایگی در محل سکونت نیز باید تبدیل فضاهای گمشده به فضای باز عمومی، ارتقای امنیت واحدهای همسایگی با افزایش نظارت والدین و تقویت امکانات پارک‌ها و فضاهای سبز را مدنظر قرار داد؛ همچنین اقداماتی همچون ایجاد فضاهای جمعی در سطح محلات، تشویق به برپایی مراسم و فعالیت‌های گروهی در محله تأثیر مثبتی بر بهبود روابط همسایگی خواهد گذاشت؛ البته راهکارهای ذکرشده موقتی است و برای درمان ریشه‌ای تأثیرات منفی تراکم جمعیتی باید با در نظر داشتن اصول شهرسازی و ابعاد مختلف کیفیت زندگی، اقدام به تعیین تراکم و ضوابط و مقررات آن کرد. علاوه بر این، در مرحله اجرا نیز باید مدیریت شهری به طور جدی خود را متعهد به اجرای ضوابط کرده و تا حد امکان با حرکت در جهت درآمدزایی پایدار، از فروش تراکم ساختمانی غیرقانونی دوری شود.