سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : بامداد روز 18 و 20 خرداد ماه سال جاری ریزش سنگ در محور کندوان موجب بروز اتفاقات تلخی شد؛ ریزشی که بر اثر آن دو نفر جان باخته و دو نفر نیز مصدوم شدند.
این جاده زیبا یکی از مهم‌ترین محورهای ارتباطی کشور است که از کرج آغاز و به شهرستان چالوس متصل می‌شود اما متأسفانه به‌جهت نبود زیرساخت‌های لازم در این محور پرتردد و پرترافیک، امسال شاهد حوادثی همچون ریزش سنگ و جان باختن چند هموطن عزیز بودیم. جاده‌ای ناایمن که قربانگاه مادران و فرزندان بی‌گناه شده و اگر برای ارتقای ایمنی این محور مهم ارتباطی، تدبیر ویژه نشود اتفاقات ناخوشایند بیشتری همواره به‌همراه خواهد داشت.
بر این اساس با توجه به اهمیت پرداخت به عوامل تأثیرگذار در بروز این اتفاق و مواجهه ما همدانی‌ها با شرایط مشابه این محور در مسیر گنجنامه به تویسرکان و اطراف آبشار گنجنامه، بر آن شدیم تا با زمین‌شناس و عضو هیئت علمی دانشگاه بوعلی سینا همدان گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
حسن محسنی با بیان اینکه رویدادهای طبیعی زمین به دو بخش تقسیم می‌شوند، گفت: بخش نخست این رویدادها مثل زمین‌لرزه و آتش‌نشان از اراده و کنترل ما خارج است زیرا بشر توان جلوگیری از وقوع آن‌ها را ندارد اما در مقابل، بخش بعدی در اثر دخالت بشری در طبیعت ایجاد می‌شود که با هوشمندی می‌توان آن را مدیریت کرده و یا به آن دامن نزنده و جلوی وقوع آن رویداد را گرفت.
وی افزود: برای مثال اگر کنار یک گسل پویا، ساخت و سازی انجام دهیم مشخص است که در پی کوچک‌ترین زمین‌لرزه آن سازه احداث‌شده فروخواهد ریخت.
وی با بیان اینکه آنچه گفته شد پیش درآمدی بود از اتفاقی که در جاده چالوس اخیراً شاهد آن بودیم، اظهار کرد: مسئله این است که سنگ در سطح زمین هوازده شده و آرام آرام تجزیه و در نهایت اجزای آن از یکدیگر فرو می‌پاشد.
این دانشیار زمین‌شناسی با اشاره به اینکه این اجزا به کانی و ذرات ریز تازه در سطح زمین تبدیل می‌شوند، اظهار کرد: ازجمله این کانی‌ها، کانی‌های رسی هستند که در پی وقوع بارندگی آب را به خود گرفته و دچار لغزندگی می‌شوند.
محسنی ادامه داد: حال در نظر بگیرید در کوهستان این بارش اتفاق افتاده و سنگ، کلوخ و ذرات سنگ‌های هوازده که د جای خود قرار دارند بر اثر آبگیری ناپایدار و دچار لغزندگی شده و در دامنه سرازیر می‌شوند.
وی در پاسخ به این سؤال که آیا راهی وجود دارد که جلوی این اتفاق گرفته شود؟ گفت: هر دامنه دارای شیب خاصی است که ما در اصطلاح زمین‌شناسی از آن به‌عنوان شیب پایدار آن دامنه یاد می‌کنیم.
دانشیار زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان با تأکید بر اینکه وقتی در کمرکوه جاده‌ای احداث می‌شود درواقع کوهستان برش داده شده، ابراز کرد: در این اتفاق دامنه بالادست جاده پایداری خود را از دست می‌دهد به طوری که در بسیاری از مواقع برای جلوگیری از خطرات احتمالی دیوار حائل به‌کار گرفته می‌شود.
محسنی با اشاره به اینکه در پی اجرای این پروژه دامنه پایین‌دست نیز پایداری خود را از دست داده افزود: وقتی کمر دامنه تختگاه به‌عنوان جاده احداث می‌شود آب باران و برف در نقطه جمع شده و به فرودست انتقال می‌یابد؛ بنابراین چون سنگ‌ها دچار هوازدگی شده و در سطح زمین کانی رسی نیز وجود دارد، شاهد رویداد ناپایداری مواد دامنه‌ای خواهیم بود که دارای اشکال گوناگونی است که شامل زمین‌لرزه، لغزش، ریزش و غیره می‌شود.
وی با بیان اینکه‌ یقیناً امکان به صفر رساندن چنین رویدادهایی وجود ندارد زیرا در اثر بارش همواره شاهد این کانی‌های رسیِ ماحصل از سنگ‌های هوازده هستیم که دچار لغزندگی می‌شوند ادامه داد: بنابراین در جانمایی پروژه می‌بایست نکات خاصی مورد توجه قرار گیرد، مثلاً اینکه آیا در دامنه مورد نظر مواد و کانی‌ها پیشتر دچار لغزش بوده‌اند؟ با یک توده سنگی لغزنده در آن مواجهیم که توسط پوشش گیاهی و خاک پوشیده شده یا خیر؟ شیب لایه‌ها و نحوه شکسته شدن سنگ‌ها نسبت به دامنه چگونه است؟
این دانشیار زمین‌شناسی دانشگاه بوعلی سینا همدان، خاطرنشان کرد: بنابراین ما می‌توانیم پیش از جانمایی و اجرای طرح‌ها، به مستندات زمین‌شناسی در دامنه‌های کوهستان اتکا کرده و از نزدیک شدن به موارد دارای ناپایداری دامنه‌ای پرهیز کنیم.
محسنی با بیان اینکه با توجه به شرایط کوهستان الوند احتمال بروز چنین رویدادهای طبیعی و رویدادی که در آن انسان دخیل بوده وجود دارد، تشریح کرد: سال 92 از شهرداری به دانشگاه مراجعه کرده و مرا به منطقه گنجنامه بردند و گفتند طی روزهای اخیر شاهد ریزش سنگ بودیم، چون احتمال ریزش دوباره وجود دارد اگر در یکی از روزهای شلوغ که گردشگران در این منطقه حضور دارند، این اتفاق بیفتد فاجعه‌بار خواهد بود، پس به‌صورت ضرب‌الاجلی مطالعه در این منطقه داشته و راهکاری پیش روی ما بگذارید.
وی افزود: بنده شخصاً در آن مقطع زمانی از این رویکرد هوشمندانه و مسئولیت‌پذیری مدیریت شهری بسیار خرسند شده و با حضور تیمی از دانشگاه در کوتاه‌ترین زمان مطالعه لازم انجام شد و حتی نتایج آن در استانداری نیز مورد دفاع قرار گرفت. بعدها از طریق وزارت کشور ما تماس گرفته شد تا دستاورهادی پژوهشی ما که به خواسته شهرداری انجام شده، به‌صورت الگو در کل کشور مورد استفاده قرار گیرد اما متأسفانه تاکنون شاهد اجرایی شدن این طرح مطالعات و راهکارهای ارائه‌شده نبودیم.
این استاد زمین‌شناسی با بیان اینکه نتایج حاصل از این مطالعه شناسایی 281 بلوک ناپایدار بود که برای هریک به‌صورت مجزا راهکار ارائه کردیم، تشریح کرد: تمام این بلوک‌ها کدگذاری و بلوک خطرآفرین مشخص شد تا اگر کسی به‌دنبال بهره‌برداری از این مطالعه بود قبل از وقوع خطر بتواند بلوک را تکه‌تکه کرده و به پایین‌دست انتقال دهد و یا از شیوه‌ها‌ی دیگر مشخص‌شده استفاده کند.
محسنی با بیان اینکه دو طرف آبشار و سنگ‌نوشته، بلوک‌های ناپایدار وجود دارد گفت: این بلوک‌ها اگر به سمت پایین‌دست سرازیر شوند شتاب زیادی گرفته و همچون بهمنی از سنگ فرو‌می‌ریزند و می‌توانند مردم حاضر در منطقه را به‌صورت گسترده زیر بگیرند.
وی ادامه داد: از این بلوک‌ها در مسیر گنجنامه و تاریک‌دره نیز داریم که می‌توان با مطالعه نسبت به شناخت دقیق و تثبیت این آن‌ها دست زد.
این دانشیار زمین‌شناسی در واکنش به این مسئله که برخی‌ها دلیل ریزش سنگ در جاده چالوس و فاجعه پیش‌آمده را مربوط به مسائل زیست‌محیطی همچون فرسایش خاک بر اثر کاهش پوشش گیاهی و احداث سد بیشه در این منطقه قلمداد می‌کنند، آیا این مسائل می‌توانند تا این حد تأثیرگذار باشند؟ گفت: فرسایش خاک و کاهش پوشش گیاهی به شکل‌های مختلف به ناپایداری مواد دامنه‌ای دامن می‌زند که تنها مختص جاده چالوس نیست زیرا هر مرتع به لحاظ دام و بهره‌برداری از پوشش گیاهی ظرفیت محدودی دارد.
محسنی با بیان اینکه بهره‌برداری خارج از ضابطه و توان مراتع به لحاظ پوشش گیاهی نتیجه‌ای جز تخریب ساختار خاک و فرسایش نخواهد داشت گفت: متأسفانه امروز در نقاط مختلف کشور به دلیل افزایش قیمت گوشت، دام خارج از ظرفیت در مراتع وجود دارد که نتیجه آن کاهش پوشش گیاهی است و یا اینکه مردم به بهانه‌های مختلف برای تفریح و درست کردن کباب در دامنه، بخشی از پوشش گیاهی را که به‌زعم آن‌ها مزاحم است را آتش می‌زنند حال آنکه همین خار به‌عنوان یک چتر در مقابل بارش نقش ایفا کرده و از ایجاد هرزآب و تخریب ساختار خاک بر اثر اصابت شدید جلوگیری می‌کند.
وی با اشاره به اینکه ریشه گیاهان در خاک به حالت ترمز عمل می‌کند افزود: این امر در ثبات مواد دامنه‌ای و پایداری آن‌ها نقش مهمی را ایفا می‌کند.
این دانشیار زمین‌شناسی با تأکید بر اینکه نگهداری رطوبت در خاک از طریق پوشش گیاهی به چسبندگی مواد دامنه‌ای کمک می‌کند، افزود: در صوت حذف پوشش گیاهی با هر بارش شدید خاک اشباع‌شده و موا دامنه‌ای چسبندگی خود را از دست خواهد داد و با فشار مرکزی به پایین‌دست، به مانند بهمن فرو می‌ریزد.
محسنی با بیان اینکه در این زمینه حتی ساخت و ساز نیز در مناطق دامنه کوهستان می‌تواند در لغزنده شدن مواد دامنه‌ها تأثیرگذار باشد گفت: ای کاش تأسیسات دهکده گنجنامه در دامنه الوند که نه‌تنها میراث ملی بلکه بین‌المللی است، ایجاد نمی‌شد زیرا در آینده مشخص نیست با پیشرفت فناوری ما با چه حجمی از جمعیت در این منطقه مواجه خواهیم بود حال آنکه تجربه ثابت کرده حضور انسان در محیط‌های طبیعی همواره با تخریب بخشی از اکوسیستم همراه بوده است.

طاهره ترابی مهوش