سپهرغرب، گروه کشاورزی - طاهره ترابی مهوش : مکانیزاسیون به مفهوم کاربرد ماشین در فرآیند تولید فراورده‌های کشاورزی برای کاهش هزینه تولید، اجرای به‌موقع عملیات کشاورزی، کاهش هزینه‌های کارگری و مدیریت مصرف نهاده‌ها است که به ارتقای بهره‌وری و افزایش کمی و کیفی ‌تولید می‌انجامد.

کاهش شدید نیروی انسانی فعال در بخش کشاورزی و افزایش دستمزدها از یک سو و زیاد شدن تقاضا برای محصول‌های کشاورزی از سوی دیگر، اثر قابل توجهی بر مکانیزه کردن برخی از فرایندهای تولید کشاورزی داشته و سبب شده که در دنیای امروز کشاورزی به‌ویژه در حوزه باغبانی میل به ماشینی کردن تولید، افزایش یابد. از دیدگاه دیگری مکانیزه شدن بخش‌های مختلف کشاورزی سبب می‌شود در مرکزهای تولید، مدیریت بهتری اعمال شود، کارها به‌موقع پیش رود و افزایش درآمد نیز به‌دست آید. از سویی چون بیشتر عملیات مکانیزه با ماشین و ادوات صورت می‌گیرد، نیاز به دخالت نیروی انسانی کمتر خواهد شد و از این رو در اغلب شرایط در مدت زمان بسیار بیشتری می‌توان از ماشین‌ها استفاده کرد.

این در حالی است که می‌توان با توجه به ظرفیت‌های بالای شهرستان‌هایی همچون نهاوند در استان همدان برای تولید محصولات باغی، با توجه به تنوع بی‌نظیر در اقلیم‌ها و محصولات باغی، بهره‌وری بالای فیزیکی و اقتصادی برخی محصولات باغی، نزدیکی به بازار کشورهای ثروتمند حوزه خلیج و دریای خزر، وجود بازار گسترده در کشورهای آسیایی و دیگر قاره‌ها، عقب‌ماندگی و کم‌توجهی به مکانیزاسیون باغات را یک خسارت بزرگ دانست زیرا در فضای تأمین امنیت غذایی استفاده گسترده از مکانیزاسیون و فناوری روز برای گذر از باغداری معیشتی و دستیابی به تولید انبوه و تجاری محصولات باغی گریزناپذیر است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این زمینه با چندتن از دهیاران روستاهای نهاوند، سردار شیخلر باغدار و دانش‌آموخته باغبانی گفت‌وگویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

دهیار روستای جهان‌آباد بخش مرکزی دهستان شعبان شهرستان نهاوند با جمعیت دو هزار و 500 نفر با بیان اینکه بالغ بر 80 هکتار از اراضی این روستا باغی است، گفت: بیشتر محصولات برداشت‌شده از باغ‌های این روستا انواع سیب، آلو، زردآلو و گردو است.

محمد مولوی با تأکید بر اینکه همه مراحل و فرایند باغبانی از کاشت تا برداشت و فروش محصول در روستا به‌صورت سنتی انجام می‌شود، ابراز کرد: میزان برداشت محصول بنا به شاخصه‌های مختلف ازجمله حجم بارندگی و خشک‌سالی متفاوت است.

وی افزود: متأسفانه بخش اعظمی از محصولات باغی سال جاری دچار سرمازدگی شدند به طوری که این امر بر میزان برداشت از باغ‌ها تأثیرگذار خواهد بود؛ بنابراین نمی‌توان برآورد واحدی از میزان برداشت سالانه باغ‌ها داشت.

دهیار روستای جهان‌آباد در پاسخ به این سؤال که جهاد کشاورزی در حوزه مهندسی و استفاده از فناوری‌های نوین در باغ‌ها ورودی داشته تا از این طریق در عملکرد و کیفیت محصول شاهد تحولی باشد؟ ابراز کرد: طبق مشاهداتی که در فضای باغی روستا داریم چنین رویکردی در دستور کار جهاد کشاورزی نیست.

مولوی با تأکید بر اینکه بیشتر عملکرد جهاد کشاورزی ستاد است تا اجرایی اظهار کرد: بیشتر فرایند کار توسط باغدار و کارگران انجام می‌شود.

وی با تأکید بر اینکه برای محصولات برداشت‌شده، صنایع تبدلی و فراوری وجود ندارد تشریح کرد: در حال حاضر دو سردخانه خصوصی در شهرستان نسبت به نگهداری محصولات باغی ورود کرده که با تکمیل شدن فضای آن‌ها، سردخانه دولتی وارد چرخه جمع‌آوری و نگهداری میوه از باغداران می‌کند.

دهیار روستای جهان‌آباد با بیان اینکه البته سردخانه‌های موجود تنها پذیرای محصول سیب هستند و برای سایر محصولات زیرساخت سردخانه‌ای وجود ندارد، اذعان کرد: بیشتر باغداران محصول خود را مستقیم به میدان بار برده و می‌فروشند اما مسئله این است که امسال به اذعان باغداران بخش اعظمی از آلو به‌دلیل نداشتن خریداردر نبود صنایع تبدیل روی دست باغداران نهاوندی باقی مانده است.

مولوی با تأکید بر اینکه متأسفانه نحوه آبیاری باغ‌ها نیز همچنان به‌صورت سنتی و غرقابی است تشریح کرد: این موضوع تنها مختص روستای ما نیست بلکه کل سطح زیر کشت تغذیه‌کننده از رودخانه گاماسیاب غرقابی است.

دهیار روستای کوهانی شهرستان نهاوند نیز با بیان اینکه 600 هکتار از اراضی این روستا باغی است که از آن انواع سیب، آلو، زردآلو، گردو و سایر محصولات باغی برداشت می‌شود، گفت: در حال حاضر مدیریت باغ‌ها و باغداری در این روستا به‌صورت سنتی است زیرا بیشتر این باغ‌ها از بدیهی‌ترین بخش مکانیزاسیون یعنی آبیاری مکانیزه نیز محروم هستند.

مجتبی متین افزود: گرچه با بارش‌هایی که طی سال جاری داشتیم شرایط باغ‌ها با توجه به خشک‌سالی مدام، بهتر از گذشته بود اما با توجه به سرمازدگی که شاهد آن بودیم بیش از 70 درصد باغ‌های این روستا از این اتفاق دچار مشکل شده و محصولی نداشتند.

وی با تأکید بر اینکه متأسفانه جهاد کشاورزی توجهی به مکانیزاسیون باغ‌ها ندارد، تشریح کرد: تنها کاری که جهاد کشاورزی سال‌ها است در دستور کار دارد و همچنان این امر تکمیل نشده کانال‌کشی بتنی به باغ‌ها است که سالانه در صورت فراهم بودن بودجه تنها در بهترین شرایط دو هزار متر کانال‌کشی می‌کند.

وی با اشاره به اینکه خاکی بودن کانال خود در هدررفت آب تأثیر دارد و این امر بر کسی پوشیده نیست اذعان کرد: مسئله این است که همین امر در شرایط خشک‌سالی باعث می‌شود به بخشی از باغ‌ها آب نرسد و به‌صورت دیمی عمل کنند.

دهیار فیازمان نیز عنوان کرد: 40 درصد از اراضی کشاورزی این روستا باغی و عمده محصول ما آلو، هلو، گردو و سیب است.

سجاد دکامین با اشاره به اینکه مهم‌ترین مشکلات باغ‌های این روستا فضای آبیاری خاکی در بستر کانال‌کشی است، اذعان کرد: متأسفانه طی سال‌های اخیر خشک‌سالی، به شدت گرفتن این معضل دامن زده است.

وی با بیان اینکه در حال حاضر در نرسیدن آب، بخشی از باغ‌ها به‌صورت دیم درآمده‌اند، اذعان کرد: متأسفانه جهاد کشاورزی در عرصه مکانیزه کردن باغ‌ها و یا ایجاد صنایع فرآوردی ورودی نداشته به نحوی که اهالی بنا به مضیقه مالی به نخستین خریدار که اغلب واسطه است محصول خود را می‌فروشند زیرا زیرساخت لازم حتی در حوزه سردخانه به میزان نیاز منطقه نیست و حتی در برخی موارد شاهد آن هستیم که باغدار محصول خود را به شهرستان ملایر برده و از سردخانه‌های آنجا استفاده می‌کند.

در ادامه کارشناس باغبانی با بیان اینکه در دنیا طبق آخرین پیشرفت‌ها باغ‌هایی که احداث می‌شوند پایه رویشی هستند، گفت: در این باغ‌ها در سطح هکار تعداد نهال بیشتر است به طوری که اگر در باغ‌های پایه بذری در هر هکتار 200 اصله نهال کشت می‌شود در این باغات این عدد به هزار اصله می‌رسد.

سردار شیخلری با بیان اینکه نه‌تنها فاصله نهال‌ها در باغات پایه رویشی کمتر است بلکه در میزان بهره‌وری نیز 6 تا هفت برابر باغات پایه‌بذری شاهد عملکرد در آن‌ها هستیم اظهار کرد: این باغ‌ها برای آبیاری مجهز به سیستم قطره‌ای بوده که قادر است برای مثال یک هکتار را با لوله‌های چهار اینچ آب در دو ساعت آبیاری کند اما در باغ‌های سنتی این امر به‌صورت سنتی و غرقابی انجام می‌شود و این مدت به بیش از 10 ساعت با لوله‌های 6 اینچ می‌رسد.

وی با تأکید بر اینکه متأسفانه این فرایند چیزی جز هدررفت آب را به‌دنبال نخواهد داشت افزود: مسئله این است که اگر به‌صورت مکانیزه فعالیت باغ‌ها را جلو ببریم مطمئناً چاه عمیقی که طی یک ماه 12 روز به‌صورت 24 ساعت کار می‌کند تنها طی دو روز می‌تواند باغ‌های در سیطره خود را با آبیاری قطره‌ای سیراب کند.

این باغدار آذربایجانی با اشاره به اینکه در حال حاضر باغی به مساحت 500 هکتار را زیر کشت دارد گفت: مکانیزه کردن تنها مختص بخش آبیاری نیست بلکه در مواجهه با بلایای طبیعی نیز می‌توان باغ را مجهز کرد برای نمونه سال جاری باغ‌های آذربایجان در اثر بروز تگرگ خسارات بسیاری را متحمل شدند حال آنکه در سایر کشورهای پیشرفته در مواقع این چنینی روی باغ‌ها با شیلد و توری پوشیده شده و درختان در حالت گلخانه‌ای قرار گرفته و بهره بیشتری پیدا می‌کنند.

شیخلری با تأکید بر اینکه متأسفانه جهاد کشاورزی و تعلل آن در ارائه برنامه و تأمین بودجه لازم برای مکانیزه کردن باغ‌ها اصلی‌ترین مشکل ما در عرصه عملکرد سنتی باغ‌ها در سطح کشور است افزود: این در حالی است که در بسیاری از کشورها بنا به ظرفیت حدود 85 درصد از هزینه مکانیزه کردن باغ‌ها توسط دولت تأمین و همین امر باغداران را برای ورود به این عرصه ترغیب می‌کند حال آنکه این رویکرد در کشور انجام نشده و باغدار نیز از توان کافی برای رسیدن به هدف برخوردار نیست.

وی با بیان اینکه در زمینه دیگر مهندسی باغ‌ها نیز بخش ترویج جهاد کشاورزی عملکرد ضعیفی را از خود نشان می‌دهد اظهار کرد: برای مثال ارائه الگوی کشت در کشور ما بنا به شرایط اقلیمی یک ضرورت است تا بتوان در شهرهای با تنش آبی همچنان کشاورزی و باغداری پایدار را داشته باشیم اما بنا به دلایل نامعلوم جهاد کشاورزی در این حوزه و آموزش باغدار ورود نکرده و یا در صورت ورود عملکرد ضعیفی داشته و دارد.

وی ادامه داد: برای مثال در شهرهایی با تنش آبی می‌توان محصولی همچون پسته را به‌عنوان الگوی کشت ارائه کرد که از هدررفت آب جلوگیری کرده و بازارپسند است و مورد استقبال باغداران قرار می‌گیرد.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد به‌نظر می‌رسد با شرایط ترسیم‌شده حتی دولت و نماینده او در شهرستان نهاوند به‌عنوان جهاد کشاورزی زحمت ارائه آموزش و ایجاد بدیهی‌ترین زیرساخت‌های باغداری نوین را نیز در نهاوند نمی‌کشد زیرا خود را مکلف به این موضوع نمی‌داند. پس در واقع می‌توان دلیل اصلی عقب‌ماندگی مکانیزاسیون محصولات باغی نسبت به محصولات زراعی سیاست دولت از گذشته تاکنون را تمرکز وزارت جهاد کشاورزی، مرکز توسعه مکانیزاسیون و بخش پژوهش بر محصولات زراعی و غفلت از ظرفیت‌های اقتصادی و کارآفرینی بخش باغداری، ناآشنایی باغداران با فناوری‌های روز، پیچیدگی و گرانی ماشین‌ها و تجهیزات باغبانی دانست، این در حالی است که محدودیت‌های ذاتی باغ‌های سنتی برای استفاده از ماشین‌ها و تجهیزات، ورود جدی دولت، تحقیقات و بخش خصوصی برای واردات، طراحی و تولید داخلی ماشین‌ها و تجهیزات کوچک و نیمه‌مکانیزه برای باغ‌های سنتی را دوچندان کرده و توسعه باغ‌های جدید با ویژگی سازگاری با مکانیزاسیون را بسیار مهم و کلیدی عنوان کرد.

بدین ترتیب مهم‌ترین راهکارهای توسعه مکانیزاسیون بخش باغبانی؛ برنامه‌ریزی مرکز توسعه برای تأمین ماشین‌ها و تجهیزات کوچک و بزرگ مناسب (وارداتی-تولید داخل)، زنده کردن دوباره برنامه تهیه و توزیع ماشین‌های الگویی و ایجاد پایلوت‌های باغ‌های سنتی و جدید نیمه‌مکانیزه و مکانیزه، توجه جدی به آموزش و ترویج ماشین‌ها و فناوری‌های مناسب و نوین در بین باغداران و حمایت مالی مؤثر از باغداران برای خرید ماشین‌ها (پرداخت وام بلاعوض یا بسیار کم بهره) است.