پس در یک نگاه کلی، امام علیه‌السلام در ابتدای امامت از یک‌سو با خطر دستگاه حکومت طاغوتی هارون و از سویی دیگر با نیاز جدی پیروانشان به معارف ناب مواجه بودند. در شرایطی که حکومت وقت پدر ایشان را که دارای جایگاهی قابل توجه در میان بزرگان زمانه و بسیاری از مسلمانان بودند، به شهادت رسانده بودند و به‌ظاهر نباید ترسی از مقابله با فرزند جوان ایشان می‌داشتند و در وضعیتی که بنی‌عباس هیچ ابایی از لشکرکشی به مدینه و هجوم به خانه و کاشانه مسلمانان ندارد، کار برای امام همام ما سخت و دشوار بود و حضرت تمام تلاش خود را به کار بست تا در آن اختناق شدید شیعه را از خطرات هارونیان حفظ کرده و عقاید ناب را به آن‌ها در اقصی نقاط بلاد اسلامی برساند.

این تنها گوشه‌ای از فضای حیات امام بزرگوار ما است، بعد از اینکه آن حضرت به مرو فرا خوانده شد، برگ دیگری گشوده شد و حضرت اقدامات و تاکتیک‌های خود را تغییر داد. با این وصف آنچه در ادامه می‌خوانید، گفت‌وگوی خبرنگار گروه خبری سپهرغرب با دکتر وحید پاشایی است؛ او مدیر گروه معارف دانشگاه بوعلی‌سینا همدان و تخصصش در شیعه‌شناسی بوده که فضای سیاسی، اجتماعی و فرهنگی زمان حیات حضرت رضا علیه‌السلام را تشریح کرده است.

* جنگ قدرت بین فرزندان هارون‌الرشید و ظهور فرقه‌های مختلف

مدیر گروه معارف دانشگاه بوعلی‌سینا همدان در ابتدای سخنان خود با اشاره به فضای سیاسی و مذهبی زمان حیات حضرت رضا علیه‌السلام، عنوان کرد: در زمان امامت حضرت شاهد اتفاقات مختلفی هستیم؛ یکی از مهم‌ترین اتفاقات افول قدرت هارون‌الرشید و بعد از مرگ او، جنگ قدرت بین دو پسرش یعنی امین و مأمون بر سر خلافت عباسی است.

وحید پاشایی افزود: پس از یک‌سو خلافت عباسی با دعوای امین و مأمون دچار چالش بود و از دیگر سو در حوزه مباحث معرفتی و مذهبی، شاهد بروز فرقه‌های مذهبی و دینی هستیم که درون تشیع ادعاهایی داشتند؛ مثل جریان واقفیه که معتقد بودند امامت در امام هفتم متوقف شده است و به امامت امام رضا (ع) اعتقادی نداشتند.

وی توضیح داد: سردمداران واقفیه به‌دلیل امکانات، امتیازات و ثروت زیادی که از جانب مردم به آن‌ها رسیده بود، به‌هیچ‌وجه حاضر نبودند امامت امام رضا (ع) را بپذیرند؛ علاوه‌بر این فرقه، اسماعیلیه و زیدیه هم بودند. ضمن اینکه افرادی هم ذیل تفکرات جریان غالیانه (افرادی که در دین غلو می‌کردند)، ادعای امامت و نبوت داشتند.

پاشایی در ادامه تأکید کرد: با این وضعیت که در عصر امام رضا علیه‌السلام با آن مواجه بودیم، حضرت هم باید امامت خود را اثبات و هم در فضای مذهبی و معرفتی روشنگری می‌کردند؛ به همین دلیل وضعیت به‌شدت بغرنج بود.

وی متذکر شد: همچنین از یک‌طرف هم با علویانی مواجه بودیم که وقتی حس کردند پایه‌های خلافت عباسی لرزان شده، دست به قیام‌های مختلف مسلحانه زدند؛ با وجود این فضا، امام رضا علیه‌السلام وارد یک بحث مهم یعنی ولایت‌عهدی شده بودند.

* چرا مأمون امام رضا علیه‌السلام را به ولایت‌عهدی منصوب کرد؟

مدیر گروه معارف دانشگاه بوعلی‌سینا همدان تصریح کرد: در این فضا مأمون برای اینکه بتواند پایگاه و جایگاه خلافت خود را تثبیت کند، پیشنهاد ولایت‌عهدی را به امام رضا علیه‌السلام داد تا هم جریان‌های مخالف علوی را کنترل کند که با دیدن امامشان بر منصب حکومت قیام‌ها و فعالیت‌های مسلحانه آن‌ها مشروعیت نداشته باشد و هم امام رضا (ع) را کنترل کند تا به‌عنوان مهم‌ترین و معتبرترین دشمن خود او را به دستگاه خود بیاورد و کارآیی حضرت را از بین ببرد.

پاشایی با بیان اینکه اهداف مأمون بیشتر حول این مسائل می‌چرخید، اظهار کرد: امام رضا علیه‌السلام نمی‌توانست مخالفت جدی با مأمون داشته باشد، چون نیروی کافی نداشت و پشتیبانی لازم از ایشان نمی‌شد؛ بنابراین جریان را طوری پیش بردند که به مردم بفهمانند موافق پذیرش ولایت‌عهدی نیستند، به این صورت که کاری با اجبار، اصلاً ارزش ندارد.

* شروط امام رضا ولایت‌عهدی را زیر سؤال برد

وی ادامه داد: نکته بعدی در مورد ولایت‌عهدی این است، با شروطی که امام رضا علیه‌‌‌‌‌السلام گذاشتند، به‌طور کل ولایت‌عهدی را زیر سؤال بردند؛ مثلاً حضرت شرط گذاشتند که در عزل و نصب‌ها دخالتی نکنند! ولایت‌عهدی در این صورت بی‌معنا است؛ مثل اینکه کسی عروس و دامادی را عقد کند، اما بگوید عروس و داماد از هم همیشه دور باشند! که در این صورت فلسفه آن عقد زیر سؤال می‌رود. یا شرط گذاشتند مأمون بعد از خودش نمی‌تواند خلیفه‌ای تعیین کند و خود امام هم به‌عنوان ولیعهد خلافت را نمی‌پذیرد! به این معنا که حضرت خلافت را مشروع نمی‌داند.

این استاد دانشگاه خاطرنشان کرد: حضرت نه‌تنها اقدام مأمون را زیر سؤال برد، بلکه اختیار عمل خود را بالا برده و از این طریق به مقابله و مبارزه با ظلم پرداخت.

پاشایی در بخش پایانی سخنان خود با اشاره به اقدامات امام رضا علیه‌اسلام در بُعد سیاسی و فرهنگی، ابراز کرد: حضرت با پذیرفتن مشروط ولایت‌عهدی خلافت عباسیان و مأمون را زیر سؤال برد؛ متفکران هم این مسئله را متوجه شدند و به مردم منتقل کردند.

* برگزاری مناظرات بین گروه‌ها، جریان‌ها و ادیان مختلف

وی ادامه داد: اقدام مهم بعدی در حوزه فرهنگی- اجتماعی، برگزاری مناظرات مختلفی بود؛ با توجه به قدرت ولایت‌عهدی و اختیار عملی که ناچاراً مأمون به امام داده بود، ایشان از این مسئله استفاده کافی کرد، یعنی گروه‌ها، جریان‌ها و حتی ادیان مختلف با امام مناظره کردند و حضرت در قالب مناظره توانست عقاید حقه شیعه و معارف ناب اهل‌ بیت علیهم‌السلام را منتقل و ماندگار کند. به همین دلیل امام رضا علیه‌السلام در بین اهل بیت از حیث تنوع احادیث (در حوزه‌های گوناگون)، رتبه نخست را دارد؛ البته از حیث تعداد، امام صادق (ع) بیشترین حدیث را نقل کرده‌اند.

* انسجام شبکه تشکیلاتی شیعیان

مدیر گروه معارف دانشگاه بوعلی‌سینا همدان یادآوری کرد: در کنار این، امام رضا علیه‌السلام سازمان وکالتی که از زمان امام باقر و امام صادق علیهم‌السلام پایه‌های اصلی آن بنا نهاده شده بود و در زمان امام کاظم علیه‌السلام این شبکه تشکیلاتی منسجم شده بود، به‌صورت مخفیانه و با قدرتی که داشت، سازمان‌دهی می‌کرد. به همین خاطر امام (ع) با مجموع اقداماتی که انجام داد، باعث ماندگاری تشیع و عقاید ناب شیعه شد.