برداشت بی‌رویه و غیراصولی را می‌توان اصلی‌ترین تهدید گونه‌های گیاهی در کشور دانست که موجب شده است تا بسیاری از گونه‌ها در خطر انقراض قرار بگیرند؛ بنابراین لازم است که برنامه مدونی درخصوص برداشت این محصولات در نظر گرفته شود تا ضمن ایجاد معیشت پایدار برای بهره‌برداران محلی، گیاهان نیز پایدار بمانند و اقتصاد ملی نیز رونق پیدا کند.

در کشور ما تاکنون 8660 گونه گیاهی شناسایی شده که بیش از 2300 گونه خواص دارویی داشته و از کل گیاهان شناخته شده جهان 2760 گونه بومی ایران هستند که به طور مستقیم و غیرمستقیم مورد مصرف قرار گرفته و در صنایع دارویی و صنایع غذایی به عنوان مکمل‌ها و انواع چاشنی‌ها و یا صنایع بهداشتی و آرایشی و یا عطر و ادکلن مورد استفاده قرار می‌گیرند.

از این جهت گیاهان دارویی اهمیت فوق‌العاده‌ای دارند و برای سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور که تولیت عرصه‌های زیست این گیاهان را عهده‌‌دار است، حفاظت و صیانت از این گونه‌ها در اولویت اول هست و بهره‌برداری اصولی از این گونه‌ها با رعایت ملاحظات توسعه پایدار و توان اکولوژیک در اولویت بعدی قرار دارد.

اگرچه این گیاهان نقش کلیدی در اشتغال‌زایی و تجارت دارند اما تمامی گیاهان مرتعی که به‌عنوان گیاهان دارویی مورد استفاده قرار می‌‎گیرند باید با ملاحظات حفظ پایداری به بهره‌برداری برسند. هر گیاه حساسیت خاص خودش را دارد و بهره‌برداری باید به میزانی باشد که بر اصل و منبع و پایه آن هیچ گونه آسیب وارد نشود و در واقع درصدی از بیومس (منبع تجدیدپذیر مواد زیستی) بوده و در زمان مشخصی باشد و رویش گیاهان دچار خدشه نشده و به زادآوری آن آسیب نرسد.

در این رابطه مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور گفت: منابع طبیعی علاوه بر اهمیت اقتصادی، کارکردهای زیست محیطی مهمی مانند ترسیب کربن، ساماندهی گردش آب در طبیعت، تلطیف و پالایش هوا، کاهش فرسایش خاک، کاهش سیل،گردشگری(بوم‌گردی) و تولید گیاهان دارویی، صنعتی با حفظ خاک و آب را داشته و به دلیل تجدیدپذیر بودن حائز اهمیت هستند.

ترحم بهزاد؛ ادامه داد: استفاده ناپایدار از ذخایر و منابع طبیعی که بدون دخالت انسان به وجود آمده‌اند ازجمله زمین، پوشش گیاهی و حیوانات، باعث تخریب و نابودی آن‌ها خواهد شد. حفظ و توسعه تنوع زیستی با احیا و توسعه گونه‌های بومی و بهره‌برداری اصولی آن باعث حفاظت خاک، تنوع زیستی، حفظ ذخیره‌گاه‌ها، سلامتی مردم و اکوسیستم‌ها می‌شود.

وی با اشاره به ذخایر گیاهی غنی کشور گفت: کشور ما در زمینه ذخایر ژنتیکی گیاهی، موطن اصلی بسیاری از ژرم پلاسم‌های گیاهی(هر نوع ماده گیاهی که در تولید و اصلاح‌نژاد به‌کار می‌رود) است، که بیش از دو برابر قاره اروپا است و به عنوان یک مزیت منحصر به فرد در جهان به شمار می‌آید. تنوع اقلیمی ایران و به تبع آن پوشش گیاهی ظرفیت زیادی را برای ورود ایران به عرصه تجارت بین‌المللی گیاهان دارویی و داروهای گیاهی فراهم کرده است.

وی افزود: احیا و توسعه رویشگاه‌های گیاهان دارویی ضمن اشتغال‌زایی و کمک به معیشت و اقتصاد جوامع محلی، درآمدزایی و ارزآوری برای کشور، اقتصادی کردن طرح‌های جنگلداری، مرتعداری و آبخیزداری، اصلاح روش‌های بهره‌برداری به‌منظور استفاده بهینه از پتانسیل‌های گیاهان دارویی و حفظ منابع ژنتیکی، توسعه رویشگاه گونه‌های مرتعی، جنگلی و بیابانی دارای ارزش ژنتیکی زیست محیطی و اقتصادی و همچنین باعث ارتقا توان اقتصادی صاحبان عرف و بهره‌برداران ساکن در مناطق توسعه طرح‌های مرتعداری تلفیقی و جنگلداری می‌شود که روند اجرای پروژه‌های توسعه گیاهان دارویی و صنعتی در مراتع کشور با روش‌های کاملاً علمی و منطبق بر شرایط اکولوژی طی مراحل مختلف انجام می‌شود.

مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور در رابطه با این روش‌ها توضیح داد: شناسایی مناطق مستعد و مناسب در محدوده طرح‌های مدیریت منابع جنگلی و مدیریت پایدار مراتع به‌صورت تلفیقی، شناسایی و معرفی مجریان، بهره‌برداران عرفی، تعاونی‌های بهره‌برداران و مرتعداران، توجیه و آموزش بهره‌برداران در ارتباط با اهمیت و ارزش جایگزینی توسعه گونه‌های واجد محصولات دارویی، صنعتی و غذایی و آشنایی آن‌ها با روش‌های اصولی و علمی و تهیه طرح‌های اجرایی تلفیقی که متضمن منافع مجریان و بهره‌برداران و همچنین حفظ و استمرار رویشگاه‌ها و تولیدات مستمر آن‌ها با هدایت اصولی مجریان در مراحل اجرای پروژه بر مبنای استعدادهای موجود منطقه خواهد بود.

بهزاد اظهار کرد: تاکنون بیش 900 هزار هکتار از رویشگاه‌های گیاهان دارویی در قالب مدیریت طرح احیا، توسعه و بهره‌برداری محصولات فرعی جنگلی و مرتعی قرار گرفته است که عمدتاً این محصولات شامل علف گاوزبان، کتیرا، آنغوزه، باریجه، وشاء، مورد، آویشن، گل نمدار، علف مار (کاپاریس)، اشنیان، گل نرگس و... هستند. سالانه بیش از 1000 تن انواع محصولات جنگلی و مرتعی در قالب طرح‌های تلفیقی از عرصه‌های منابع طبیعی بهره‌برداری می‌شود.

وی تصریح کرد: بر اساس سیاست‌های سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور وضعیت حفاظتی محصولات طبیعی، طبق فهرست لیست ممنوع، گونه‌ها ارزیابی می‌شود و برای گونه‌های در خطر انقراض مجوز برداشت صادر نمی‌شود و حداکثر میزان مجاز برداشت برای هرگونه و اندام‌های آن (ریشه، پیاز، پوست، گل، میوه، بذر) در هر منطقه بر اساس ضوابط تعیین شده در سیاست‌گذاری‌ها، صورت می‌گیرد.

مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور گفت: ادارات منابع طبیعی در بالغ بر 10 استان (معادل 30 درصد استان‌های کشور) اعلام کرده‌اند که در فصل بهره‌برداری، از محصولات فرعی از عرصه‌های طبیعی به دلیل وقوع خشک‌سالی متمادی، وجود ریزگردها و تصمیمات کمیته فنی ادارات کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان‌ها مبنی بر حفاظت از پایه‌های ضعیف و خشک‌سالی بهره‌برداری نشده است.

بهزاد افزود: همچنین پیرو سیاست‌های ابلاغی حدوداٌ 20 درصد از سطح زیر کشت ایستگاه‌های تولید بذر براساس طرح مصوب به تولید نهاده‌هایی از قبیل بذر، نشأ، قلمه و نهال گونه‌های هدف دارویی اختصاص یافته است. با اجرایی شدن این تصمیمات در سال 1401 مساحت 51340 هزار هکتار احیا و توسعه گیاهان دارویی با گونه‌هایی ازجمله آویشن، باریجه، آنغوزه، وشاء، کرفس کوهی (کلوس)، کاپاریس، گل‌محمدی، علف گاو زبان، ریواس و... صورت گرفته است.

وی با تأکید بر ظرفیت بالای گیاهان دارویی در توسعه صادرات گفت: میزان صادرات محصولات دارویی، صنعتی، مرتعی و جنگلی که در قالب قرارداد و با مجوز از کشور در سال‌های 1396، 1397، 1398, 1399, 1400،1401 صادر شده است که به ترتیب به میزان 1337، 1434، 1819، 523, 604, 547 تن و در مجموع بیش از 6000 تن بوده است.

مدیرکل دفتر امور مراتع سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور بیان کرد: کشورهایی که گیاهان دارویی و محصولات غیرچوبی به آن‌ها صادر شده، هندوستان، ژاپن، آلمان، فرانسه، افغانستان، کشورهای حاشیه خلیج فارس، اتحادیه اروپا و... بوده و محصولات صادراتی نیز شامل سقز، باریجه، ریشه شیرین بیان، آنغوزه تلخ، آنغوزه شیرین، آویشن، میوه بنه، کنگر، علف گاوزبان، پنیرک، وشاء، کاپاریس و قارچ دنبلان بوده است.

بهزاد خاطرنشان کرد: توجه به زنجیره ارزش گیاهان دارویی و ایجاد ردیف اعتباری مستقل برای حفاظت، اصلاح و توسعه گیاهان دارویی، فرآوری گیاهان دارویی خام و کسب ارزش افزوده، تعیین بازارهای هدف، بررسی و مطالعه موانع برندسازی تجاری گیاهان دارویی، ساماندهی مدیریت منابع و حفاظت از منابع پایه با تأکید بر توسعه سطح زراعت، گیاهان دارویی، توسعه فناوری و نوآوری در گیاهان دارویی و فرآورده‌های گیاهی طبیعی، ساماندهی وضعیت عطاری‌ها از نظر داشتن دانش کافی در مورد محصولات برداشت شده از طبیعت و بسته‌بندی مطلوب از اقدامات مؤثری هستند که در راستای توسعه و ارزآوری گیاهان دارویی باید بیشتر مورد توجه متولیان و فعالان این بخش قرار گیرد.