از همان زمانی که انسان‌ها به فکر کشاورزی افتادند موضوع تغییرات آب و هوایی یکی از چالش‌های پیش‌روی آن‌ها بوده به‌ویژه سرمازدگی که همیشه باغ‌ها را تهدید کرده و خسارت‌های بسیاری به محصول و درختان زده؛ درواقع با کاهش دمای هوا آب موجود در بافت گیاهان تبدیل به کریستال یخی‌شده و باعث می‌شود سلول‌های آن آسیب‌دیده و روند رشد با اختلال مواجه شود.
در برخی موارد شدت سرمازدگی به حدی است که باعث مرگ گیاه و از بین رفتن باغ‌ها می‌شود به‌نحوی‌که طی سال جاری تنها در یک فقره از این سرمازدگی‌های متداول، به گفته سرپرست معاونت بهبود تولیدات گیاهی سازمان جهاد کشاورزی استان همدان، هزار و 394 هکتار از سطح باغ‌های استان به علت برودت هوا در هفته پایانی فروردین، 875 میلیارد ریال خسارت دیده و هزار و 500 تن عملکرد محصولات باغی استان ناشی از خسارت سرمازدگی کاهش‌یافته است.
بر اساس نظر کارشناسان، آسیب‌زاترین سرمازدگی در فصل بهار اتفاق می‌افتد، درست آن زمانی که درختان شکوفه داده‌اند و هوا با یک شوک سرمایی آن‌ها را غافلگیر می‌کند، آنقدر خطر این آفت دما زیاد است که دولت‌ها برای پیش‌بینی آن از ماهواره‌ها استفاده کرده و از یکی دو روز قبل به کشاورزان و باغداران هشدار می‌دهند.
بنابراین شناخت از چگونگی وقوع سرما و یخبندان و علائم ناشی از وقوع این پدیده در هر ناحیه می‌تواند برنامه‌ریزان کشاورزی و باغداران را به‌منظور کاهش خسارت سرما، راهنمایی و کمک کند.
بنابراین با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص سرمازدگی و روش‌های پیشگیری از آن با عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا و دانشیار اکولوژی گیاهی گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
دکتر محمدعلی ابوطالبیان با بیان اینکه چون استان همدان از متوسط دمای پایین برخوردار بوده و ‌جزو مناطق سردسیر کشور محسوب می‌شود، طبیعی است که موضوعی همچون سرمازدگی در آن امری تقریباً عادی در حوزه کشاورزی قلمداد شود گفت: بنابراین باید به‌دنبال آن بود که تاحد امکان از شدت سرمازدگی کم کرد.
وی با تأکید بر اینکه برای رسیدن به این هدف فنون و روش‌های خاصی وجود دارد اما پیشنهاد من پیش از پرداختن به این روش‌ها، لزوم توجه به موضوع بیمه محصولات کشاورزی است ابراز کرد: درخصوص سرمازدگی باید بگویم در فصل زمستان عمدتاً با یک پدیده با عنوان وارنگی دمایی مواجهیم.
وی افزود: آنچه در پدیده وارونگی دما اتفاق میفتد این است که طول شب‌ها بلندتر از روز است و در آسمان ابری وجود ندارد و بادی هم نمی‌وزد. در این زمان سرما در سطح زمین تجمع پیدا کرده و در پی آن گیاهانی که روی زمین هستند دچار سرمازدگی می‌شوند، این امر را می‌توان یکی از عوامل عمده به‌اصطلاح وقوع سرمازدگی دانست.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه بوعلی سینا با اشاره به اینکه با انجام یکسری کارها می‌توان شدت این آسیب را کاهش داد افزود: نکته نخست اینکه کشاورز در انتخاب رقم و گونه گیاه، باید به مقاومت آن در برابر سرما توجه داشته باشد، مثلاً با مشورتی که از سازمان جهاد کشاورزی می‌تواند بگیرد می‌تواند رقم‌های گندم مقاوم به سرما را کشت کند.
ابوطالبیان با بیان اینکه عامل دیگر تأثیرگذار در کاهش میزان تنش سرمازدگی، تاریخ مناسب کاشت است خاطرنشان کرد: البته این مسئله بیشتر در حوزه زراعت و سبزی و صیفی معنا پیدا می‌کند؛ برای مثال گونه گندم را نهایتاً تا نیمه نخست آبان باید کاشت زیرا اگر دیرتر از این موعد کاشت شود، چون هنوز به مرحله چهاربرگی نرسیده، امکان مقاومت در برابر سرما را نخواهد داشت؛ بنابراین احتمال سرمازدگی آن زیاد خواهد بود یا مثلاً کلزا را باید تا اواخر شهریور کاشت تا به مرحله‌ای از رشد برسد که بتواند در برابر سرما مقاومت کند.
وی خاطرنشان کرد: عامل دیگر، آبیاری به‌موقع و کوددهی مناسب است چراکه انجام این کار باعث می‌شود گیاه تغذیه خوبی داشته، رشد مناسبی را تجربه کرده و در پی آن به درجه مناسبی از مقاومت به سرما برسد.
این کارشناس کشاورزی، با تأکید بر اینکه استفاده از بادشکن در مناطقی که بادخیز است نیز می‌تواند در کاهش شدت سرمازدگی مؤثر واقع شود، افزود: با ایجاد بادشکن که عمدتاً از درختان برای ایجاد آن استفاده می‌شود مسیر حرکت باد شکسته خواهد شد.
ابوطالبیان ابراز کرد: آبیاری خود می‌تواند شدت سرمازدگی را کم کند زیرا ظرفیت حرارتی آب بالا است و اگر وارد خاک شود احتمال سرمازدگی ریشه را بسیار کاهش خواهد داد.
وی با اذعان بر اینکه به هر حال وقتی ریشه گرم بماند بعدها می‌تواند بخش هوایی آسیب‌دیده گیاه را جبران کند، گفت: حتی از این فن برای مقابله با آفات و بیماری‌ها که لابلای بقایا و در نزدیکی سطح خاک زمستان‌گذرانی می‌کنند، به‌کار می‌رود.
این کارشناس کشاورزی با بیان اینکه وقتی زمین زراعی آبیاری شود، در پی بروز سرما، آب بین ذرات خاک، منجمد شده و در عین حفاظت از خاک در برابر سرما در کنترل جمعیت آفات و بیماری‌ها نیز مؤثر واقع می‌شود، ابراز کرد: فن دیگر دوددهی است؛ یعنی موادی را در مرزعه سوزانده و دود ایجاد کنند زیرا همچون اثر گلخانه‌ای که گازها گرما را در سطح زمین نگه می‌دارند، در دود حاصل از سوختن نیز یکسری گاز در محیط آزاد شده و مانع از سرد شدن زمین می‌شود.
ابوطالبیان با اشاره به اینکه استفاده از بخاری‌های باغی راهکار دیگر برای جلوگیری از سرمازدگی است، تصریح کرد: به ازای هر 200 یا 300 متر مربع، می‌بایست بخاری به‌کار گرفته شود که نوع آن بنا به فراهم بودن زیرساخت‌ها می‌تواند متفاوت باشد.
وی با اظهار اینکه مه‌پاشی نیز در این مسیر می‌تواند مؤثر واقع شود، تصریح کرد: از این طریق ذرات بسیار ریز آب در سطح مزرعه پخش می‌شود، در صورت بروز سرما این ذرات آب که دچار یخ‌زدگی شده‌اند، مانع از ورود آسیب به سلول‌های گیاهی جوان می‌شوند.
این مهندس تولید و ژنتیک گیاهی با تأکید بر اینکه استفاده از فن‌ها به‌خصوص در شرایط وارونگی دمایی می‌تواند بسیار موفق عمل کند تشریح کرد: این فن‌ها را در ارتفاع 10 تا 11 متری زمین قرار داده و از آن‌ها همچون ژنراتورهای بادی برای اختلاط هوای سرد و گرم استفاده می‌کنند.
ابوطالبیان خاطرنشان کرد: در این بین کشاورزان بایستی همیشه با سازمان هواشناسی در ارتباط باشند و نسبت به پیش‌بینی‌های دقیقی که انجام می‌شود حساس بوده و از قبل و حتی از چند ساعت قبل تدارک مواجهه با سرما را در مزرعه ببینند.
وی با تأکید بر اینکه استفاده از فنون عنوان‌شده حتماً لازم نیست به‌صورت مجزا به‌کار برده شود، بلکه امکان استفاده به‌صورت تلفیقی نیز فراهم است اذعان کرد: آخرین روش محلول‌پاشی است.
دانشیار دانشگاه بوعلی سینا همدان ادامه داد: در این فرایند یک‌سری عناصر غذایی که در رأس آن‌ها پتاسیم قرار دارد (باعث تنظیم بافت گیاه، تعادل آب و افزایش مقاومت گیاه در برابر سرما) به‌صورت محلول در مرزعه یا باغ پاشیده می‌شود.
ابوطالبیان با تأکید بر اینکه این محصول مقدار تولید قند داخل سلول‌ها را بالا و همین قند مثل یک ضد یخ عمل می‌کند افزود: معمولاً توصیه‌ می‌شود که حداقل در فصل زراعی و پیش از بروز سرما دو بار این محلول‌پاشی با غلظت یک تا نهایتاً دو درصد در مزارع انجام شود.
وی در واکنش به این مسئله که طی سال‌های اخیر برای جلوگیری از بروز سرمازدگی، طرحی به اسم سرشاخه‌کاری در باغ‌های گردو انجام شد اما متأسفانه در بیشتر موارد نتیجه‌بخش نبوده، این در حالی است که بیشتر باغ‌های تویسرکان، کهن‌سال بوده و امکان جایگزینی درختان جدید برای باغداران وجاهت اقتصادی ندارد؛ راهکار پیش رو چیست؟ گفت: روش ترکیبی آبیاری و استفاده از فن بهترین تکنیکی است که در باغ‌های گردو می‌توان در برابر سرمازدگی به‌کار گرفت؛ یعنی باید فن‌های مناسبی برای این باغ‌ها تهیه شود که در بالای تاج قرار گرفته تا هوای سرد و گرم را باهم ترکیب کند.
این مهندس تولید و ژنتیک گیاهی خاطرنشان کرد: کاهش شدت سرمازدگی حتی در حد دو درجه نیز می‌تواند در کاهش حجم خسارت بسیار مؤثر واقع شود؛ بنابراین هدف ما از به‌کارگیری این فنون افزایش زیاد درجه دما نیست بلکه تنها با چند درجه اختلاف امکان نجات گیاه از سرمازدگی وجود دارد.
به‌دلیل اینکه سرمازدگی ازجمله مشکلاتی به‌شمار می‌رود که آسیب‌های آن جبران‌ناپذیر است؛ بهترین راه، پیشگیری از بروز خسارت است، از قدیم‌الایام راهکارهای محدودی برای حفاظت از باغ‌ها وجود داشته اما امروز باید به مدد شرکت‌های دانش‌بنیان به سمتی حرکت کنیم که پیش از مواجهه انفعالی در زمان بروز کاهش دمای هوا، از قبل، باغ را در برابر این دشمن جدی مقاوم سازیم.
یکی از این راه‌ها اصلاح نژاد است که می‌توان با استفاده از آخرین دستاوردهای دانش بشری مثل کشت بافت، درختانی مقاوم در برابر سرما و یا درختانی پرورش داد که دیرتر به شکوفه بنشینند؛ این امر محقق نمی‌شود مگر اینکه جهاد کشاورزی استان به معنی واقعی کلمه دانش‌بنیان شود و با میزبانی و حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان آن‌ها را در مسیر حل مشکلات موجود در این حوزه هدایت کند.
از سوی دیگر این سازمان باید شبکه بزرگ و منسجمی از مروجان کشاورزی را که در جامعه کشاورزی نفوذ دارند ایجاد کند تا بدین‌ترتیب جامعه هدف دستاوردهای علمی و راه‌حل‌های ارائه‌شده را بدون جبهه‌گیری و اهمال‌کاری پذیرفته و اجرا کنند، یکی از عوامل کم‌اثر بودن اجرای طرح الگوی کشت و کشت کم‌آب‌بر و بسیاری از راهکارهایی که بیشتر در لابه‌لای بخشنامه‌ها عقیم می‌مانند، همین عدم ارتباط مؤثر کارشناسان و جامعه هدف است.

طاهره ترابی مهوش