سپهرغرب، گروه فرهنگی- سمیرا گمار: خوشنویسی، به‌عنوان یکی از هنرهای اصیل ایرانی، از دیرباز در فرهنگ و تاریخ این سرزمین جایگاه ویژه‌ای داشته. این هنر نه‌تنها ابزاری برای انتقال کلمات و مفاهیم بوده، بلکه طی قرون متمادی، زبان هنر و زیبایی‌شناسی ایران زمین را با خود همراه کرده. در ایران، خوشنویسی از سبک‌ها و مکاتب مختلفی برخوردار است که ازجمله آن‌ها می‌توان به خطوط نستعلیق، ثلث، دیوانی، معلی و شکسته اشاره کرد. این هنر با ریشه‌های عمیق در تاریخ، نه‌تنها به‌عنوان یک ابزار ارتباطی، بلکه به‌عنوان یک زبان بصری در خدمت تمدن ایرانی بوده و در گذر زمان، از معابد و مساجد تا آثار هنری شخصی، تأثیرات خود را به‌جا گذاشته است.

علی سلطانی، یکی از هنرمندان برجسته خوشنویس همدانی که با سال‌ها تجربه و تلاش مداوم در این عرصه درخشیده، نمادی از تعهد و تلاش در راستای حفظ و ترویج این هنر اصیل ایرانی است. او با بیش از دو دهه تجربه در زمینه خوشنویسی، از دوران نوجوانی به این هنر علاقه‌مند شد و با حضور در کلاس‌های مختلف و بهره‌گیری از آموزش اساتید برجسته، به فردی ماهر در این عرصه تبدیل گردید. از افتخارات علی سلطانی می‌توان به حضور در جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های ملی و بین‌المللی اشاره کرد. او همچنان به تدریس خوشنویسی در استان همدان می‌پردازد و در تلاش است تا این هنر را به نسل‌های جدید منتقل کرده و از این طریق، به احیای دوباره جایگاه خوشنویسی در همدان کمک کند.

این گفت‌وگو با وی فرصتی است برای آشنایی بیشتر با پیشینه هنر خوشنویسی در همدان، چالش‌ها و فرصت‌های پیش‌روی آن و تلاش‌های مستمر او در راستای حفظ و گسترش این هنر اصیل.

مشروح گفت‌وگو با وی را در ادامه بخوانید:

*آقای سلطانی، لطفاً خودتان را معرفی بفرمایید و بگویید از چه زمانی و چگونه وارد دنیای خوشنویسی شدید؟

با نام و یاد خدا. من علی سلطانی هستم، 41 ساله و دوستدار هنر، به‌ویژه خوشنویسی. علاقه‌ام به این هنر از دوران ابتدایی شکل گرفت؛ زمانی که اطرافیانم از خوش‌خطی‌ام تعریف می‌کردند و همین تشویق‌ها باعث شد در کلاس‌های خوشنویسی شرکت کنم. این مسیر با شرکت در جشنواره‌های دانش‌آموزی ادامه پیدا کرد و به‌تدریج برایم جدی‌تر شد. در دوران دانشگاه به‌صورت حرفه‌ای‌تر خوشنویسی را دنبال کردم و توانستم در مدت یک سال و نیم، مدرک ممتاز را از انجمن خوشنویسان ایران دریافت کنم. از سال 1390 تمرکز بیشتری روی خط ثلث گذاشتم که حالا خط اصلی من به‌شمار می‌رود، اگرچه همچنان در این مسیر مشغول یادگیری و فعالیت هستم.

*آیا خوشنویسی در خانواده یا محیط زندگی‌تان ریشه‌ای داشت، یا به‌صورت مستقل به آن گرایش پیدا کردید؟

بله، خوشنویسی در خانواده ما بی‌سابقه نبود. پدرم بسیار خوش‌خط بودند و همین مسئله برای من انگیزه‌ای شد تا بیشتر به‌دنبال این هنر بروم. البته فکر می‌کنم تا حدی هم این موضوع به ژنتیک و استعداد ذاتی برمی‌گردد که در این مسیر کمک‌کننده بوده است.

*در این مسیر از حضور اساتید یا الگوهای خاصی بهره گرفتید؟

بله، خوشبختانه از حضور اساتید بزرگی بهره‌مند شدم. در زمینه خط نستعلیق شاگرد استاد احمد تیموری بودم و در خط ثلث ابتدا نزد استاد فضلی در همدان آموزش دیدم. بعد از آن برای ادامه مسیر به سراغ اساتید در تهران و قم رفتم؛ ازجمله استاد علی ایرانی که بیشترین بهره را از محضر ایشان برده‌ام. هنوز هم در کنار آموزش، خودم را در حال یادگیری می‌دانم و ارتباطم با اساتید ادامه دارد.

* عنوان کردید تمرکز اصلی شما روی خط ثلث است، چرا این سبک برای شما اهمیت دارد؟

بله؛ از سال 96 به‌صورت حرفه‌ای‌تر به خط ثلث پرداخته‌ام و با شرکت در جشنواره‌های ملی و بین‌المللی، تدریس و انجام سفارش‌های هنری، این سبک را همچنان با جدیت دنبال می‌کنم.

خط ثلث در غرب کشور چندان رایج نیست و هنرمندان برجسته‌ محدودی در این زمینه فعالیت می‌کنند. همین مسئله باعث شد که برای یادگیری بیشتر به شهرهایی مثل تهران و قم مراجعه کنم. زیبایی گرافیکی خاص این خط و اشتیاق روزافزون به آن، انگیزه‌ای شد تا در این زمینه بیشتر فعالیت کنم.

*مشتریان خوشنویسی و خصوصاً خط ثلث چه کسانی هستند؟

در خط ثلث، بیشتر مشتریان افرادی مذهبی هستند، آثار خوشنویسی به‌ویژه به‌صورت کتیبه، در جاهای مشخصی از معماری نصب یا به‌صورت تابلو در خانه‌ها استفاده می‌شود. این نوع مشتریان بیشترین تقاضا را دارند.

*خوشنویسی چه ظرفیت‌هایی برای بروز خلاقیت و بیان شخصی در اختیار هنرمند قرار می‌دهد؟

فضای خوشنویسی، هم کلاسیک و سنتی است و هم امکان بروز خلاقیت دارد. اگر به جنبه‌های خلاقانه علاقه‌مند باشیم، می‌توان به سراغ شاخه‌هایی مثل نقاشی‌خط، خط‌نقاشی یا فرم‌های نو مانند کرشمه و معلی رفت. اما شخصاً فضای سنتی خوشنویسی را بیشتر می‌پسندم. انتقال مرکب از قلم به کاغذ در این فضا، حالتی روحانی و دلنشین دارد که برایم بسیار ارزشمند است.

از طرف دیگر، باور دارم که در هنر کلاسیک، هنرمند باید از «من» عبور کند و به یک سطح بالاتر از تجربه هنری برسد؛ جایی که خلاقیت فردی رنگ می‌بازد و نوعی نگاه قدسی به هنر شکل می‌گیرد. برخلاف هنر مدرن که بیشتر بر بیان شخصی و درونیات هنرمند تکیه دارد، در هنر کلاسیک، هدف والاتری مطرح است. این دیدگاه، ایده‌آل شخصی من در مسیر هنری‌ام محسوب می‌شود.

* بسیار خوب؛ تا به امروز در نمایشگاه‌ها یا جشنواره‌های هنری حضور داشته‌اید؟ تجربه‌تان از آن فضاها چطور بوده؟

بله، در نمایشگاه‌ها و جشنواره‌های مختلف استانی، ملی و بین‌المللی شرکت داشته‌ام و آثارم در آن‌ها به نمایش گذاشته شده‌اند. حضور در این فضاها برای هر هنرمندی ضروری است؛ چراکه نمایش آثار و دریافت بازخوردها نقش مهمی در رشد فردی و ارتقای فضای هنری جامعه دارد.

*آیا با مراکز فرهنگی یا آموزشگاه‌های هنری هم همکاری دارید؟ آموزش چه جایگاهی در مسیر هنری‌تان دارد؟

بیش از 10 سال است که در مؤسسات فرهنگی و آموزشی خوشنویسی تدریس می‌کنم و حدود هفت سال است که با انجمن خوشنویسان همدان همکاری دارم، به‌ویژه در حوزه آموزش خط ثلث. آموزش برای من فقط انتقال دانسته‌ها نیست؛ بلکه فرصتی برای یادگیری بیشتر است. در کنار آموزش حضوری، در فضای مجازی نیز فعالیت دارم. جالب است که برخی پرسش‌های هنرجویان باعث می‌شود خود مدرس هم به جست‌وجو و آگاهی بیشتر بپردازد، که این خود یک مسیر دوطرفه‌ یادگیری است.

*یعنی آموزش خوشنویسی می‌تواند یک راه درآمدزایی برای هنرمندان باشد؟

به‌نظر من، آموزش خوشنویسی یک راه درآمدزا برای هنرمندان این حوزه نیست و درآمد در این زمینه بسیار کم است. قبلاً، شاید استقبال بیشتری از خوشنویسی و تعلیم آن وجود داشت، اما اکنون این اقبال کمتر شده. این موضوع نمی‌تواند منبع درآمد مناسبی باشد و بیشتر آموزش دادن به خوشنویسی یک کار دلی و مانند پرداخت زکات این هنر است.

* پس به‌عنوان یک خوشنویس، معتقدید درآمدزایی از این هنر مشکل است.

درآمدزایی از خوشنویسی ممکن است، اما باید واقعاً کار درجه یک انجام داد. به‌عنوان یک هنرمند خوشنویس که در یک شهرستان یا استان فعالیت می‌کند، شرایط امرار معاش از خوشنویسی خیلی مهیا نیست. تنها تعداد معدودی از خوشنویسان در کشور وجود دارند که صرفاً از خوشنویسی امرار معاش می‌کنند، آن‌ها هم در سطح ملی و بین‌المللی فعالیت دارند. در کل، درصد بسیار کمی از خوشنویسان هستند که درآمد مالی قابل توجهی از این هنر دارند. پیشنهادم این است که هنرمند باید شغلی دیگر داشته باشد و در کنار آن به هنر خود ادامه دهد.

* به‌عنوان یک هنرمند همدانی، فضای هنری شهر همدان را برای رشد خوشنویسی چطور می‌بینید؟

در همدان فضای هنر شهری بد نیست، ولی می‌تواند خیلی بهتر از این هم باشد. در مجموع، کشش هنر در همدان کمی کمرنگ است. در مقایسه با شهرهایی مانند قم، مشهد، تهران که وضعیت هنری و خوشنویسی بسیار به‌روزتر است، در همدان گرایش به این هنر کم‌‌تر است، به‌خصوص در شهرستان‌هایی مثل تبریز یا قزوین، این فضا بهتر از همدان است. به‌نظر من، در آموزش و پرورش می‌توان از پایه شروع و فضای هنری را پررنگ‌تر کرد. مثلاً یکی دو نمایشگاه در سطح شهری در همدان برگزار کردیم که شامل آثار 150 خوشنویس بود و بنرها و تابلوهای بزرگی به نمایش گذاشته شد. این نمایشگاه‌ها فضای شهری را تحت تأثیر قرار داده و مؤثر بودند. اگر چنین کارهایی ادامه پیدا کند، می‌تواند دید هنری مردم را قوی‌تر کرده و علاقه به خوشنویسی در همدان بیشتر شود.

*بازار فروش آثار خوشنویسی در همدان چگونه است؟

بازار فروش آثار خوشنویسی در شهرهایی مثل همدان خیلی کمرنگ است. بیشتر کارهای سفارشی من از شهرهایی مثل تهران یا دیگر شهرهای بزرگ است. کم پیش می‌آید که از شهر خودمان سفارش بگیریم یا آثار خوشنویسی را بفروشیم.

* بزرگ‌ترین چالش‌هایی که خوشنویسان امروزه با آن روبه‌رو هستند چیست؟

یکی از بزرگ‌ترین چالش‌ها این است که خوشنویسی از نظر عمومی در جامعه کم‌رنگ شده. این هنر به‌خاطر انتزاعی بودنش، رنگ و لعاب کمتر و عمق بیشتری در مفاهیم دارد. همین باعث شده که مردم کمتر به سمت آن بروند. به همین دلیل خوشنویسی در حال رکود است.

چالش دیگر، مبحث اقتصاد هنر است. اگر بخواهیم از طریق خوشنویسی امرار معاش کنیم، کار سخت و پیچیده‌ای است. بسیاری از هنرمندان این حوزه مجبور هستند شغل دیگری در کنار خوشنویسی داشته باشند. این خود مشکلی بزرگ است، زیرا اگر کسی بخواهد صرفاً از طریق خوشنویسی زندگی کند، زندگی بسیار دشواری خواهد داشت.

* جوانان امروز، چطور؟ با خوشنویسی ارتباط دارند؟

بله، البته یکی از دلایل عدم ارتباط جوانان، انتزاعی بودن خوشنویسی است همچنین، وجود صنعت چاپ باعث شده که کاربرد آن کمرنگ شود و بیشتر به سمت هنر حرکت کند. مثلاً 20 تا 30 سال پیش که صنعت چاپ خیلی قوی نبود، بسیاری از کارهای نوشتاری توسط خوشنویسان انجام می‌شد. اما امروزه کاربرد آن کمتر شده. دلیل دیگر، مذهب‌زدگی جامعه است. خوشنویسی ارتباط تنگاتنگی با مکاتب و مذاهب دارد، اسلام در کشور ما جایگاه ویژه‌ای دارد، در گذشته کاربرد خوشنویسی در جامعه بسیار بود، اما امروز همچون گذشته نیست. همچنین، چشم‌ها بیشتر به سمت رنگ و لعاب هنر رفته و کمتر به حس قوی و مفاهیم توجه می‌شود. این هم باعث شده که رابطه جوانان با خوشنویسی کمرنگ‌تر شود.

* ورود فناوری‌های نو چه تأثیری بر خوشنویسی داشته است؟

فناوری‌های نو یکی از رقبای بزرگ خوشنویسی هستند و به‌نوعی آفتی برای این هنر محسوب می‌شوند. این فناوری‌ها کاربرد خوشنویسی را در بازار و تجارت بسیار کمرنگ کرده‌اند و آن را به سمت صرفاً یک هنر سوق داده‌اند. این تغییر، طبیعتاً تأثیر زیادی بر اقبال مردم به سمت خوشنویسی گذاشته است.

* به‌عنوان پرسش پایانی بفرمایید چه نوع حمایتی از سوی دولت یا نهادها می‌تواند به وضعیت خوشنویسی کمک کند؟

هر نوع حمایتی از سوی دولت و نهادها می‌تواند تأثیرگذار باشد. به‌نظر من، مهم‌ترین حمایتی که می‌توانند بکنند این است که از پایه، یعنی از دوران مدرسه و دانش‌آموزی، اقبال عمومی را به سمت خوشنویسی بیشتر کنند. چون یکی از هنرهای اصیل کشور ماست و جایگاه ویژه‌ای دارد. علاوه بر این، جشنواره‌های خوشنویسی می‌توانند تأثیرگذار باشند، به‌ویژه در مدارس و آموزشگاه‌ها. در کنار این موارد، توجه به خرید و فروش آثار هنری برای نهادهای مختلف و نصب آثار هنری در مکان‌های عمومی مثل اداره‌ها، استانداری‌ها، شهرداری‌ها و فرمانداری‌ها می‌تواند مؤثر واقع باشد.

متأسفانه در بیشتر ادارات، آثار هنری آنچنانی مشاهده نمی‌کنیم و بیشتر پوسترهای تبلیغاتی نصب می‌شود. این بسیار مهم است که در چنین مکان‌هایی آثار هنری اصیل و ارزشمند نمایش داده شود. در واقع، این آثار هنری می‌توانند از لحاظ ارزش افزوده هم اهمیت داشته باشند و به‌عنوان ذخایر فرهنگی محسوب شوند.

*خوشنویسی، زبان تمدن ایرانی‌هاست...

در خاتمه باید گفت؛ گفت‌وگو با علی سلطانی، هنرمند متعهد و برجسته همدانی، بار دیگر پرده از واقعیتی تلخ برداشت؛ خوشنویسی به‌عنوان یکی از هنرهای اصیل ایرانی، با وجود پیشینه غنی در فرهنگ همدان، امروز در سایه بی‌توجهی مسئولان، ضعف نظام آموزشی و بی‌تفاوتی نهادهای فرهنگی، به حاشیه رانده شده است. شهری با چنان پیشینه تاریخی و فرهنگی، شایسته نیست که دیوارهای اداراتش خالی از آثار هنری و خوشنویسی باشد و هنرمندانش برای فروش آثار خود ناچار به جست‌وجوی بازار در شهرهای دیگر باشند.

از سخنان این خوشنویس برجسته می‌توان دریافت که این هنر امروز بیش از هر زمان دیگری نیازمند حمایت‌های مالی، فرهنگی، اجتماعی و رسانه‌ای است. نبود بازار مناسب، عدم تخصیص فضاهای عمومی به نمایش آثار هنری، ضعف آموزش‌های رسمی در مدارس و غفلت از ظرفیت‌های هنر سنتی در میان نسل جوان، همگی زنگ خطری برای آینده خوشنویسی در همدان و کشور به‌شمار می‌روند.

اگر هنر خوشنویسی را تنها یک سرگرمی نخبگان یا کالایی لوکس برای مجموعه‌داران بدانیم، از رسالت فرهنگی خود فاصله گرفته‌ایم. این هنر، زبان تمدن ماست؛ زبانی که باید آن را در خیابان‌ها، مدارس، ادارات، و دل جامعه زنده نگه داشت. به‌ویژه خط ثلث که با شکوه و زیبایی منحصربه‌فرد خود ظرفیت آن را دارد که در معماری، گرافیک شهری، و فضاهای عمومی حضوری الهام‌بخش داشته باشد.

فرصت احیای خوشنویسی هنوز از دست نرفته است. اما برای این امر، اراده‌ای جمعی نیاز است؛ نهادهای دولتی و شهرداری‌ها باید به جای صرف هزینه برای تبلیغات مصرف‌گرا، آثار هنری اصیل را در فضاهای عمومی جای دهند. آموزش و پرورش باید خوشنویسی را نه صرفاً به‌عنوان یک واحد درسی، بلکه به‌عنوان بخشی از هویت فرهنگی کودکان بازتعریف و اداره‌کل فرهنگ و ارشاد اسلامی باید جشنواره‌ها و نمایشگاه‌های منظم با امکان فروش آثار هنرمندان را برگزار و از تأسیس گالری‌ها و کارگاه‌های فعال خوشنویسی حمایت واقعی کند.

فراموش نکنیم، هنری که ریشه در روح و معنویت این سرزمین دارد، تنها در سایه توجه جمعی می‌تواند از انزوا بیرون آمده و جایگاه شایسته خود را بازیابد. خوشنویسی نه‌فقط زیبایی‌ست، بلکه صدای خاموش تمدن ماست که باید دوباره طنین‌انداز شود؛ از همدان، شهری باستانی تا دل جامعه امروز.

سمیرا گمار