کارگران به‌عنوان نیروی محرکه تولید، نقش کلیدی در تحقق جهش تولید و توسعه اقتصادی ایران دارند. در راستای سیاست‌های کلان کشور برای دستیابی به رشد اقتصادی پایدار، بهره‌وری نیروی کار، تخصص و مهارت‌آموزی از طریق آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و نهادهای نوینی مانند دانشگاه مهارت، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است؛ این یادداشت با تأکید بر نقش این عوامل و جایگاه دانشگاه مهارت در ارتقای توانمندی کارگران، به بررسی چگونگی مشارکت آن‌ها در جهش تولید و تأثیر این مهم بر توسعه اقتصادی می‌پردازد.
* بهره‌وری نیروی کار، محور جهش تولید
بهره‌وری نیروی کار که میزان خروجی تولید به‌ازای هر واحد ورودی نیروی کار را نشان می‌دهد، ستون اصلی جهش تولید است. در ایران بهره‌وری نیروی کار در مقایسه با کشورهای پیشرفته مانند آلمان (حدود 70 دلار به‌ازای هر ساعت کار) یا سنگاپور (حدود 65 دلار) پایین است. براساس گزارش‌های سازمان بهره‌وری آسیا در سال 1403، بهره‌وری نیروی کار ایران در بخش صنعت حدود 15 دلار به‌ازای هر ساعت است؛ این شکاف نشان‌دهنده ضرورت ارتقای مهارت‌ها و تخصص‌های کارگران است.
کارگران بهره‌ور می‌توانند با بهینه‌سازی منابع، کاهش ضایعات و بهبود فرآیندهای تولید، هزینه‌ها را کاهش داده و کیفیت محصولات را ارتقا دهند؛ برای مثال در صنعت فولاد ایران، کارگران آموزش‌دیده با استفاده از فن‌های نوین، مصرف انرژی را در برخی کارخانه‌ها تا 18 درصد کاهش داده‌اند. این دستاوردها نشان می‌دهد که بهره‌وری نیروی کار، با تکیه بر تخصص و آموزش، می‌تواند جهش تولید را محقق کند.
* وضعیت تخصص و مهارت نیروی کار ایران
کمبود مهارت‌های تخصصی یکی از چالش‌های اصلی نیروی کار ایران است. براساس داده‌های سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای در سال 1403، تنها حدود 22 درصد از کارگران در بخش‌های صنعتی و خدماتی دارای مهارت‌های تخصصی مورد نیاز فناوری‌های مدرن هستند. این درحالی است که در کشورهایی مانند کره جنوبی، بیش از 80 درصد نیروی کار از آموزش‌های پیشرفته برخوردار هستند.
در بخش‌هایی مانند کشاورزی که 18 درصد از نیروی کار ایران را شامل می‌شود، استفاده از روش‌های سنتی، بهره‌وری را کاهش داده است. در مقابل کشورهایی مانند هلند با آموزش کارگران در زمینه کشاورزی دقیق، بازدهی زیادی داشته‌اند. در صنایع پیشرفته مانند فناوری اطلاعات یا انرژی‌های تجدیدپذیر نیز کمبود نیروی متخصص ایران را از رقابت در بازارهای جهانی عقب نگه داشته است. این وضعیت ضرورت تقویت نظام‌های آموزشی را به‌ویژه از طریق آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و دانشگاه مهارت، برجسته می‌کند.
* نقش آموزش‌های فنی و حرفه‌ای در مهارت‌آموزی
آموزش‌های فنی و حرفه‌ای ابزار اصلی ارتقای تخصص و بهره‌وری کارگران هستند. این آموزش‌ها کارگران را با فناوری‌های جدید، فن‌های تولید مدرن و روش‌های بهینه‌سازی فرآیندها آشنا می‌کنند. در ایران سازمان آموزش فنی و حرفه‌ای برنامه‌هایی برای مهارت‌آموزی اجرا کرده است، اما این برنامه‌ها هنوز به‌طور کامل با نیازهای صنایع هماهنگ نیستند و در مناطق محروم پوشش کافی ندارند؛ برای مثال آموزش کارگران جهت استفاده از سیستم‌های آبیاری نوین در کشاورزی می‌تواند مصرف آب را تا 50 درصد کاهش و تولید را افزایش دهد. در بخش صنعت، آموزش کار با ماشین‌آلات پیشرفته مانند CNC یا نرم‌افزارهای طراحی صنعتی، زمان تولید را کوتاه‌تر کرده و کیفیت را بهبود می‌بخشد.
در مقام مقایسه باید گفت نظام آموزش دوگانه آلمان که آموزش تئوری و عملی را در محیط کار ترکیب می‌کند، نیروی کاری بسیار ماهر و بهره‌ور تربیت کرده است. ایران می‌تواند با الگوبرداری از چنین مدل‌هایی، بهره‌وری نیروی کار خود را ارتقا دهد.
* دانشگاه مهارت، رویکردی نوین در مهارت‌آموزی
دانشگاه مهارت با 176 دانشکده در سراسر کشور و 170 هزار دانشجو، به‌عنوان نهادی نوظهور در ایران، با هدف تربیت نیروی کار متخصص و هماهنگ با نیازهای بازار کار طراحی شده است. این دانشگاه‌ها با ارائه آموزش‌های کاربردی و پروژه‌محور (با 160 برنامه آموزشی در مقاطع کاردانی و کارشناسی)، بر مهارت‌های عملی تمرکز دارند و می‌توانند شکاف بین آموزش‌های دانشگاهی و نیازهای صنایع را پُر کنند. برخلاف دانشگاه‌های سنتی که اغلب بر آموزش‌های نظری تأکید دارند، دانشگاه مهارت با همکاری مستقیم صنایع، کارگران را برای مشاغل خاص آماده می‌کند.
برای مثال، دانشگاه مهارت می‌تواند دوره‌هایی در زمینه هوش مصنوعی، رباتیک یا انرژی‌های تجدیدپذیر طراحی کند که مستقیماً به نیازهای صنایع نوین پاسخ دهد. این رویکرد مشابه مدل‌های موفق در کشورهایی مانند سنگاپور است، جایی که مؤسسات آموزش مهارت‌محور مانند ITE (مؤسسه آموزش فنی) نیروی کار را برای صنایع پیشرفته آماده می‌کنند. در ایران گسترش دانشگاه‌های مهارت در مناطق صنعتی و محروم، می‌تواند دسترسی کارگران به آموزش‌های باکیفیت را افزایش دهد و بهره‌وری آن‌ها را تقویت کند.
* تأثیر مهارت‌آموزی بر انگیزه، نوآوری و توسعه اقتصادی
مهارت‌آموزی نه‌تنها بهره‌وری را افزایش می‌دهد، بلکه انگیزه و خلاقیت کارگران را نیز تقویت می‌کند. کارگرانی که از طریق آموزش‌های فنی و حرفه‌ای یا دانشگاه مهارت تخصص کسب می‌کنند، احساس توانمندی بیشتری داشته و با تعهد بیشتری در تولید مشارکت می‌کنند. در ایران چالش‌هایی مانند تورم بالا (حدود 40 درصد در سال 1403) و دستمزدهای پایین، انگیزه کارگران را کاهش داده است. آموزش‌های هدفمند با ایجاد فرصت‌های ارتقای شغلی و درآمد بیشتر، می‌توانند در این زمینه جبران‌کننده باشند.
کارگران ماهر همچنین ایده‌های نوآورانه‌ای برای بهبود فرآیندها ارائه می‌دهند؛ برای مثال در صنعت خودروسازی ایران، کارگران آموزش‌دیده با پیشنهاد راهکارهای بهینه‌سازی، زمان مونتاژ را تا 15 درصد کاهش داده‌اند. در ژاپن سیستم «کایزن» با بهره‌گیری از ایده‌های کارگران، بهره‌وری را به‌طور چشمگیری افزایش داده است. ایجاد سیستم‌ پیشنهادهای کارگری و ارائه پاداش برای ایده‌های برتر، می‌تواند این ظرفیت را در ایران تقویت کند.
بهره‌وری و تخصص نیروی کار، به‌طور مستقیم بر توسعه اقتصادی تأثیر می‌گذارد. افزایش تولید ناشی از تربیت کارگران ماهر، به رشد اقتصادی، ایجاد فرصت‌های شغلی و تقویت صادرات غیر نفتی منجر می‌شود. در بخش پتروشیمی ایران کارگران متخصص با بهبود کیفیت محصولات، جایگاه کشور را در بازارهای جهانی تقویت کرده‌اند؛ این دستاوردها نشان‌دهنده نقش کلیدی مهارت‌آموزی در توسعه اقتصادی است.
* چالش‌ها و راهکارها
چالش‌های اصلی در ارتقای بهره‌وری و تخصص نیروی کار ایران شامل کمبود مهارت‌های تخصصی، دسترسی محدود به آموزش‌های باکیفیت در مناطق محروم و هماهنگی ناکافی بین آموزش‌ها و نیازهای صنایع است. برای رفع این مشکلات، پیشنهادات زیر ارائه می‌شود:
گسترش آموزش‌های فنی و حرفه‌ای: افزایش مراکز آموزشی در مناطق محروم و طراحی دوره‌های متناسب با نیازهای صنایع.
توسعه دانشگاه‌های مهارت: ایجاد شعب دانشگاه مهارت در مناطق صنعتی و ارائه آموزش‌های پروژه‌محور.
همکاری با صنایع: مشارکت بخش خصوصی در طراحی برنامه‌های آموزشی برای اطمینان از تطابق با نیازهای بازار کار.
آموزش‌های برخط: استفاده از سکوهای مجازی برای دسترسی گسترده‌تر کارگران به آموزش‌های فنی و حرفه‌ای.
تشویق نوآوری: ایجاد سیستم‌های ارائه پاداش برای ایده‌های نوآورانه کارگران و مشارکت آن‌ها در تصمیم‌گیری‌های تولیدی.
* نتیجه‌گیری
کارگران با بهره‌وری بالا و تخصص‌های پیشرفته، محور تحقق جهش تولید و توسعه اقتصادی ایران هستند. آموزش‌های فنی و حرفه‌ای و دانشگاه‌های مهارت با تربیت نیروی کار هماهنگ با نیازهای صنایع، می‌توانند شکاف موجود در مهارت‌های تخصصی را پُر کنند. با توجه به کشورهای پیشرفته، ایران نیز می‌تواند با سرمایه‌گذاری در این نظام‌های آموزشی و الگوبرداری از مدل‌های موفق، نیروی کاری ماهر و بهره‌ور تربیت کند. کارگران متخصص نه‌تنها تولید و رقابت‌پذیری اقتصاد را تقویت می‌کنند، بلکه با نوآوری و خلاقیت، آینده‌ای شکوفاتر برای ایران رقم خواهند زد.