سپهرغرب، گروه شهر - طاهره ترابی‌مهوش: دبیر جامعه مهندسین مشاور ایران با اشاره به اینکه تهیه طرح مبتنی بر سلیقه، هیجان و تصمیمات آنی و نا‌آگاهی نسبت به جایگاه (مدیر حاکمیتی و مشاور) خسارت جبران‌ناپذیری را برای شهر به‌دنبال خواهد داشت گفت: معمولاً در شرایط این‌چنینی خسرانی که از محل کار کردن ایجاد می‌کنیم بسیار بیشتر از زمانی است که کار نمی‌کنیم پس ای‌کاش کار نکنیم.

در تعریف کلی، طرح جامع برنامه ای است که جامع ویژگی‌ها و دیدگاه‌های اقتصادی، اجتماعی، فضایی و آمایشی موضوع یا مکانی مشخص را در نظر می‌گیرد و با موضوعات متنوعی تهیه می‌گردد. مثل طرح جامع توریسم، حمل و نقل، طرح جامع شهری و غیره دراین بین طرح جامع شهری به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین طرح‌های جامع در شهرها اهداف را مشخص، وضعیت موجود و گرایش‌ها را تحلیل می‌کند و درعین حال چشم‌اندازی از ویژگی‌های کالبدی، اجتماعی و اقتصادی جامعه را در سال‌های آتی مشخص می‌سازد.

دراین سند سیاست‌ها و راهنمایی‌های مورد نظر برای اجرای آن چشم‌انداز نیز جمع‌بندی می‌شود و به تعبیر بهتر مهم‌ترین عملکرد طرح جامع شهری تهیه راهنمای با ارزش برای تصمیم‌گیران بخش خصوصی، عمومی و دولت در عرصه و بستر شهر است.

طرح جامع شهری، طرحی کالبدی ـ فضایی است که با بهره‌گیری از تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی جامعه به بهبود سازمان فضایی شهر و رفاه اجتماعی مردم می‌پردازد، به عبارت دیگر هدف عمده طرح‌های جامع، ایجاد نظم فضایی در شهر است.

حال‌آنکه طی چند سال گذشته همزمان با روند تدوین طرح جامع شهری همدان بارها و بارها در گفت‌و‌گوهای مختلف با مدیران و کارشناسان به بیان نقاط قوت و نقص این طرح‌ پرداخته‌ایم اما گویی متأسفانه در طرح نهایی تدوین‌شده پهنه‌بندی مناطق برای بلندمرتبه‌سازی و نیز ارتفاع در نظر گرفته شده براساس نظر کارشناسان با اقلیم و فضای زیستی همدان همخوانی ندارد، به‌طوری‌که طبق نسخه تجویز شده در این طرح متأسفانه علیرغم گذشت بیش از پنج سال هنوز نمی‌توان سرانجام قابل دفاعی را برای این سند بالادستی در مسیر توسعه شهر همدان ترسیم کرد؛ زیرا به اذعان کارشناسان حوزه معماری و شهرسازی در ترسیم نقشه‌ها و تعیین پهنه‌های شهری توجه لازم صورت نپذیرفته و حتی در تعیین این پهنه‌ها به‌ویژه در عرصه بلندمرتبه‌سازی و گسترش شهر مکآن‌های در نظر گرفته‌شده با اصول شهرسازی به لحاظ اصول شهرسازی همخوانی ندارد؛ به‌گونه‌ای که طبق آخرین پیگیری‌ها از طریق اساتید معماری و شهرسازی از روند تدوین طرح جامع مشخص شد بخشی از دامنه کوهستان الوند و نیز بخش‌هایی از دره زیبای حیدره قرار است به‌عنوان پهنه بلندمرتبه‌سازی در طرح جامع شهری گنجانده شود، از طرفی روستاهای سیلوار و دیوین در دامنه الوند، گراچقا، شورین و شهر جورقان در این طرح به همدان افزوده خواهد شد و دراین بین مباحثی همچون سیاست‌زدگی این طرح نارضایتی بسیاری از کارشناسان را به‌دنبال داشته است براین اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا دراین باره‌گفت‌و‌گویی را با دبیر انجمن مهندسین مشاور ایران و نیز عضو هیئت علمی دانشگاه ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

امیرحسین پورجوهری با بیان اینکه شهر همدان به دلیل سبقه داشتن برنامه توسعه شهری موفق از سالیان گذشته، به‌عنوان یک الگو برای سایر شهرها مطرح بوده است گفت: براین اساس جای تأسف است که ما در یک گذار 40 تا 50 ساله به نقطه‌‌ای برسیم که نه‌تنها از آن الگوی موفق استفاده نشود بلکه در تدوین و تهیه طرح جدید سیر قهقرایی را طی کنیم..

وی با تأکید براینکه تبدیل شدن روند طرح جامع شهری به محل یک مناقشه، اختلاف و ابهام در شهرهای ایران که از سابقه 6 دهه‌ای در تدوین طرح‌هایی این‌چنینی برخوردار بوده تأسف‌بار است، عنوان کرد: دردناک‌تر اینکه شهر همدان شهری است که دارای سابقه تهیه طرح‌های توسعه‌ای موفق بوده است.

دبیر انجمن مهندسین مشاور ایران افزود: از سوی دیگر متأسفانه جامعه ما دچار نوعی تورم طرح و برنامه شده است به گونه‌ای که شرایط به نحوی پیش رفته که انتظار می‌رود خلأها و بحث‌هایی که در ابعاد مختلف طرح‌های توسعه شهری با آن مواجه هستیم الزاماً از مسیر تهیه برنامه جدید رفع و رجوع شود که نتیجه این رویکرد آن است که تمامی‌کمبودها، نواقص و قصوری در حوزه اجرای این برنامه را به سمت تهیه برنامه و طرح جدید سوق می‌دهیم.

پورجوهری ادامه داد: اساساً به این جنبه توجه نداریم که اگر تجمع انتظارات به وجود آمده این مهم می‌تواند نشأت گرفته از این امر باشد که نتوانستیم طرح و برنامه‌های قبلی توسعه شهری را به‌درستی اجرا کنیم و از محل یک آسیب‌شناسی و ارزیابی نسبت به طرح‌های قبلی هیچ‌گاه طرح جدیدی تهیه نشده است.

وی اضافه کرد: بر این اساس وقتی در بخش تهیه طرح وارد می‌شوید با انبوهی از انتظارات، سلایق و توقعات بلاتکلیف پاسخ داده نشده برای همه دست‌اندرکاران طرح‌های توسعه‌ای شهری مواجهی می‌شوید که نتیجه آن این است که در تهیه طرح‌های توسعه شهری شاهد یک روال منطقی و منطبق بر این سبک و سیاق نباشیم.

این عضو هیئت علمی دانشگاه با بیان اینکه همین امر منجر به آن شده که همه طراحان تهیه طرح جامع با نقد طرح قبلی بدون آنکه این نقد اساساً مبتنی بر آسیب‌شناسی دقیق و اصولی باشد نسبت به تهیه طرح جدید وارد عمل می‌شوند اظهارکرد: این مهم باعث شده که همواره ما از طرح جامع انتظار داشته باشیم که همه مشکلاتی که در شهر وجود دارد را مرتفع کند.

پورجوهری با اشاره به اینکه با این رویکرد طرح جامع هم باید به بحث بلند‌مرتبه‌سازی و هم کمبود سرانه‌ها، معضلات ترافیکی‌ و حتی سرانه‌های بهداشتی و غیره پاسخ دهد ابراز کرد: این درحالی است که اساساً طرح جامع یک مأموریت مشخص و معین را بر عهده دارد و قرار است الگوی کلان توسعه شهری را ترسیم کند.

وی با تأکید براینکه بسیاری از انتظاراتی که از طرح جامع می‌رود، انتظارات تبعی هستند، تشریح کرد: اساساً ما به تحقق‌پذیری طرح‌های قبلی، کاربست‌ها، سازمان اجرایی و قصور آن‌ها توجهی نداریم و در هر طرح جدید حرف جدیدی زده می‌شود.

این استاد شهرسازی با بیان اینکه در واقع طرح‌های توسعه‌ای جدید در امتداد طرح‌های توسعه‌ای قبلی نیستند عنوان کرد: زیرا در تهیه طرح‌های جدید به دنبال ابداع طرح جدید هستند و درواقع تصور تهیه‌کننده طرح این است که عالم به موضوعاتی است که تهیه‌کننده طرح‌های قبل از آن بی‌خبر بوده‌اند.

پورجوهری افزود: به عنوان مثال با توجه به شنیده‌ها در خصوص روند تهیه طرح جامع جدید شهر همدان گویا استاندار همدان بر چیزهایی واقف است که تهیه‌کنندگان طرح‌های قبلی و مدیران سابق نسبت به آن بی‌اطلاع بوده و اشتباه کرده‌اند و مشاور تهیه طرح جدید تنها کسی است که درست فکر می‌کند.

وی این عضو هیئت علمی دانشگاه با تأکید براینکه مشکل بعدی این است که گرچه اساساً طرح‌های توسعه شهری ذاتاً یک کنش سیاسی به‌حساب می‌آیند اما این به مفهوم سیاست شهری است نه سیاست حاکمیتی، خاطرنشان کرد: با این حال متأسفانه در همه ارکان تنظیم برنامه‌های این‌چنینی دچار این سیاست‌زدگی شده‌ایم.

وی با بیان اینکه چنانکه گفته شد ما در حوزه برنامه‌های توسعه شهری نیز شاهد رقابت‌ها و شوهای سیاسی هستیم، اذعان کرد: بر این اساس در این شرایط وقتی به‌دنبال تهیه طرح توسعه شهری باشیم فلان مسئول حاکمیت و یا فلان نماینده ازاین فرصت برای مطرح کردن خود استفاده و از آن به عنوان یک دستاورد و شناسنامه در دوره حاکمیت خود یاد کند.

این استاد شهرساز ادامه داد: این رویکرد به آنجا ختم می‌شود که بخش اعظمی از ابعاد مطرح شده در برنامه‌های توسعه شهری‌ همچون طرح جامع تنها بر روی کاغذ قابلیت اجرا دارد.

پورجوهری با بیان اینکه از این رویکردِ برنامه‌های در حد کاغذ در طرح‌های جدید به‌عنوان برنامه‌های محقق نشده یاد می‌شود، این درحالی است که این برنامه قرار نبوده اجرا شود بلکه تنها برای مطرح کردن فلان مسئول در آن مقطع زمانی به عنوان دستاورد در طرح گنجانده شده تا با انعکاس آن رسانه‌ها به‌عنوان رزومه نوشتاری بتوانند از آن بهره‌مند شوند.

وی افزود: دراین بین عده‌ای که از آن‌ها می‌توان به‌عنوان متکیان به اقتصاد ناسالم شهری یاد کرد (صاحبان زر و زور) نیز از این فرصت استفاده کرده و با در اختیار داشتن اطلاعات از ناآگاهی مدیران شهری سوء استفاده کرده و با آن‌ها هماهنگ عمل می‌کنند.

این استاد شهرسازی با اشاره به اینکه متأسفانه معمولاً اضافه شدن اراضی به محدوده شهر با این رویکرد انجام می‌شود گفت: مگر ظرفیت‌های درونی توسعه شهری در شهری همچون همدان تکمیل شده است که به دنبال اضافه کردن اراضی به شهر هستند.

پورجوهری با تأکید براینکه افزوده شدن هر متر‌مربع از حریم به محدود شهر ارزش رانتی بالایی را برای صاحبان قدرت و پول به همراه دارد تشریح کرد: باید از مسئولان همدانی پرسید که آیا اساساً نیازی به بلند‌مرتبه‌سازی هست که این مهم را براساس توجیه اقتصادی زمین در طرح جامع شهری همدان گنجانده‌اند؟

وی با تأکید براینکه طرح جامع درواقع جمع‌کننده و هماهنگ‌کننده اقدامات موضعی و موضوعی است بیان کرد: براین اساس فرض کنید که در شهری همچون همدان طرح جامع حمل‌و‌نقل وجود دارد و باید طرح جامع شهری این مهم را در طراحی این بخش مورد توجه قرار دهد و بی‌تفاوتی به آن در طرح جامع قابل قبول نیست زیرا این طرح می‌بایست در طراحی ابعاد مختلف از اسناد تخصصی موجود بهره ببرد.

دبیر جامعه مهندسین مشاور ایران با تأکید براینکه باید امتداد تاریخی توسعه در شهر در طرح جامع شهری لحاظ شود عنوان کرد: درغیر این صورت انطباق بین برنامه‌های توسعه‌ای انجام نمی‌پذیرد و شاهد تورم برنامه‌ها و قوانین توسعه‌ای در شهر خواهیم بود.

پورجوهری در پاسخ به این سؤال که آینده شهرهای این‌چنینی (همدان) با چنین طرح‌های سیاست‌زده چه خواهد بود، اذعان کرد: نیازی نیست به آینده فکر کنید امروز ما آینده ماست.

وی ادامه داد: به نظر من نگرانی برای امروز بیشتر است زیرا شرایط به مرحله‌ای از بحران در طرح‌های توسعه شهری رسیده است که اساساً وضعیت را باید بین بد و بدتر سنجید.

این استاد شهرسازی با بیان اینکه پیچیدگی‌هایی که طرح‌های این‌چنین ایجاد می‌کنند حتی امروز نیز برای ما ناشناخته است، ابراز کرد: خلاصه کلام اگر قرار است اقدام ما منجر به تخریب و تضییع شهر شود ای کاش ما به این درک برسیم که هیچ کاری نکنیم.

پورجوهری ادامه داد: اگر قرار بوده طرح جامع شهری همدان پس از چندین سال به این نقطه برسد که بر سر تدوین طرح اجماعی بین متولیان و دست‌اندرکاران تهیه، نخبگان و کارشناسان اجماعی صورت نپذیرد بهتر است که این طرح اصلاً تهیه نشود زیرا هدف از طرح جامع به اجماع رسیدن برای تصمیم‌سازی در خصوص توسعه شهر است.

وی ادامه داد: الگوی طرح‌های توسعه شهری امروزه مبتنی بر مشارکت است بنابراین طرحی که نخبگان، مردم و کارشناسان با آن مشکل دارند و تنها یک طبقه ویژه به آن اعتقاد دارند یقیناً قابلیت تحقق نخواهد داشت.

دبیر جامعه مهندسین مشاور ایران با بیان اینکه میزان تحقق‌پذیری طرح‌های جامع در بهترین شرایط کمتر از 10 درصد است ابراز کرد: حال در نظر بگیرد طرح جامع شهری همدان که بسیاری از نخبگان و کارشناسان نسبت به آن موضع انتقادی دارند چه میزان محقق خواهد شد.

پورجوهری ادامه داد: بازهم تأکید می‌کنم با این شرایط بهتر است کاری انجام ندهیم بلکه اجازه دهیم بعد از ما کسانی به دنبال تهیه طرح باشند که به درجه‌ای از بصیرت رسیده باشند و در تهیه طرح مبتنی بر سلیقه، هیجان و تصمیمات آنی و نا‌آگاهی نسبت به جایگاهی (مدیر حاکمیتی و مشاور) که در آن هستند عمل نکنند.

وی در خاتمه گفت: معمولاً در شرایط این‌چنینی خسرانی که از محل کار کردن ایجاد می‌کنیم بسیار بیشتر از زمانی است که کار نمی‌کنیم.