یکی از دغدغه‌های امروزه بشر در زمینه توسعه، دفع و بازیافت پسماندهاست، به طور کلی پسماند به مواد جامد، مایع و گاز (غیر از فاضلاب) گفته می‌شود که به طور مستقیم و غیرمستقیم حاصل فعالیت انسان بوده و از نظر تولیدکننده، زائد تلقی می‌شود.

پسماندها به پنج دسته، عادی (زباله‌های خانگی و نخاله‌های ساختمانی)، پزشکی، ویژه (پسماندهایی که خطراتی از قبیل انفجار داشته و یا سمی هستند)، کشاورزی و صنعتی تقسیم می‌شود.

یک دسته از پسماندهایی در ظاهر بی‌اثر، نخاله‌های ساختمانی است، اگرچه این نخاله‌ها به اندازه مواد زائد دیگر خطرناک نبوده ولی حجم زیاد آن‌ها مشکلات عمده‌ای برای بسیاری از جوامع ازلحاظ کاهش ظرفیت، محل‌های دفن و بر جای ماندن دیگر مواد زائد و در پی آن افزایش مشکلات زیست‌محیطی را ایجاد می‌کند.

دراین‌بین در شهری همچون همدان با تغییر رویکرد در عرصه معماری و ساخت چندین طبقه، تخریب بناهای قدیمی و ساخت آپارتمان شدت گرفت و برخی از ساختمان‌سازان برای خلاصی از نخاله‌های ساختمانی آن‌ها را در نزدیک‌ترین جاده‌های فرعی اطراف شهرها تخلیه می‌کنند.

این مسئله به‌قدری با عدم نظارت مواجه شده که در جای‌جای جاده‌های روستایی و فرعی نزدیک شهر همدان، در شانه‌های خاکی جاده، تپه ماهورهایی از زباله و نخاله به چشم می‌خورد که علاوه بر آلودگی بصری و محیط‌زیستی، حریم جاده‌ها را هم نشانه گرفته است که می‌تواند خطر تصادف را بالا ببرد، ازاین‌رو با بوم‌شناس و فعال محیط‌زیست ایرانی و مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست در امور محیط طبیعی کارشناس محیط‌زیست، در خصوص مؤلفه‌ها و شرایط محل دفن و صدماتی که نخاله‌های ساختمانی می‌تواند به محیط‌زیست بزند، گفت‌و‌گو کردیم که در ادامه می‌خوانید:

اسماعیل کهرم با بیان اینکه مدیریت مواد زائد جامد یکی از مشکلات عمده پیش روی برنامه‌ریزان شهری در سراسر جهان است گفت: معضل نخاله در کشورهای در حال توسعه شدیدتر است زیرا برنامه‌ریزی ضعیف، منجر به شیوه ضعیف مدیریت مواد زائد جامد می‌شود.

وی با اشاره به اینکه اصولاً زائده‌های ساختمانی به پسماندهای حاصل از ساخت‌وساز، تخریب اماکن، ساختمان‌های فرسوده، گودبرداری، خاک‌برداری، تعمیر و نوسازی، آسفالت معابر، حفاری‌های مربوط به تأسیسات شهری و هرگونه پسماند حاصل از فعالیت‌های عمرانی و ساختمانی مشتمل بر خاک و مخلوط حاصل از خاک‌برداری، شیشه، بتن، ملاط، گچ، خاک، کاشی، سرامیک، ماسه، سیمان، قیرگونی، سنگ، آجر، موزاییک، تیرچه سقفی، شیروانی، چوب و سایر پسماندهای مشابه اطلاق می‌شود اظهار کرد: افزایش مقادیر نخاله‌های ساختمانی موضوعاتی از قبیل کمبود فضای محل دفن، توسعه محل‌های جدید دفن، افزایش هزینه‌های محل دفن، مسائل محیط‌زیستی و مخالفت‌های عمومی را به طور نامطلوبی تحت تأثیر قرار می‌دهد.

این فعال محیط‌زیست با بیان اینکه نخاله‌های ساختمانی در ظاهر بی‌خطر به نظر رسیده و نیاز به مدیریت اورژانسی ندارند، اما نخاله‌ها ترکیبی از مواد مختلف هستند که مواد تشکیل‌دهنده هرکدام تهدیدی برای طبیعت است ابراز کرد: سنگ رادیواکتیو دارد، لابه‌لای نخاله‌ها پلاستیک، سرب و آزبست سرطان‌زا وجود دارد و همه این‌ها باهم جمع شده و نخاله ساختمانی در ظاهر بی‌خطر را تشکیل می‌دهد.

کهرم با اشاره به اینکه در مدیریت پسماند و دنیای مدرن امروز قبل از دفن نخاله‌ها باید دید آیا این نخاله‌ قابلیت بازیافت دارد یا خیر؟ بخش عمده‌ای از این نخاله‌ها را می‌توان تفکیک، جداسازی و بازیافت و دوباره به چرخه استفاده درآورد اظهار کرد: در کشورهای توسعه‌یافته دفن زمانی روی می‌دهد که آن ماده دیگر کارایی نداشته و ما مجبور به دفن باشیم؛ بنابراین قبل از اینکه نخاله‌ها دفن شوند باید جداسازی صورت گرفته و فرایندی طی تا کمترین ماده موجود دفن شود نه این‌که این‌همه ماده‌ خام ارزشمند را که قابلیت استفاده مجدد دارد، برای همیشه در طبیعت دفن کنید.

وی با اشاره به اینکه در بسیاری از نقاط دنیا، سایت‌های پسماند را تغییر کاربری داده و فضای سبز و پارک ایجاد می‌کنند، افزود: نکته دوم مکان‌یابی دفن نخاله است، انتخاب محل دفن پسماندها یکی از مراحل مهم در مدیریت پسماندهای جامد شهری است و با توجه به اثرات مخرب محیط‌زیستی، اقتصادی و اکولوژیکی این محل‌ها، انتخاب محل دفن باید با دقت و طی یک فرایند علمی صورت گیرد، شما نمی‌توانید بدون مطالعه و به‌صورت دلخواه هرجا که تمایل داشتید نخاله‌های ساختمانی را تخلیه کنید.

این کارشناس محیط‌زیست اظهار کرد: در فاز بعد، برای دفن نخاله‌های ساختمانی نیازمند اصولی از قبیل آماده شدن بستر هستیم؛ برای این کار اصول کاملاً مهندسی از قبیل لایه‌برداری، ترانشه زدن و غیره وجود دارد.

کهرم با بیان این‌که بعد از دفن هم باید مشخص شود که مکان چه کاربری دارد، گفت: در بسیاری از نقاط دنیا، سایت‌های پسماند را تغییر کاربری داده و فضای سبز و پارک ایجاد می‌کنند و این تغییر کاربری اراضی نه‌تنها منطقه را دوباره احیا می‌کند بلکه با تبدیل به منطقه گردشگری و مانند آن، برای مردم سوددهی دارد.

وی با تأکید براینکه یکی از پیامدهای تولید نخاله در محیط‌زیست در حال حاضر با افزایش میزان برداشت مصالح سنگی از بستر رودخانه‌ها برای تأمین مصالح جدید است که در نبود سیستم بازیافت نخاله ساختمانی برای استفاده در فعالیت‌های عمرانی و ساختمانی انجام می‌شود گفت: متأسفانه این موضوع یکی از دلایل اصلی وقوع سیلاب‌های خطرناک طی چند دهه اخیر بوده است.

این فعال محیط زیست افزود: از سوی دیگر، ریختن نخاله‌های ساختمانی در کنار و یا بستر رودخانه‌ها خود منجر به ورود مواد مضر موجود در پسماندها به چرخه آب‌های سطحی و زمینی و حتی در برخی موارد نیز مانع طی شدن سیر طبیعی شریان‌های حیاتی در بستر رودخانه‌ها شده است و با کوچک‌ترین بارش، این کار نابخردانه منجر به سیلاب می‌شود زیرا در فرآیند طبیعی تغییر مسیر در بستر رودخانه طی سالیان سال به‌کندی انجام می‌پذیرد و وجود یک مانع، خود سلب‌کننده این فرآیند طبیعی است.

کهرم با اشاره به اینکه در بسیاری از اوقات تخلیه غیرمجاز نخاله‌های ساختمانی (به دلیل عدم وجود تسهیلات حمل نخاله، بازیابی و بازیافت) در حوالی مناطق مسکونی و جاده‌ها باعث بروز مشکلات مختلفی ازجمله تصادفات جاده‌ای شده و می‌شود تشریح کرد: از طرف دیگر در نبود این سیستم (بازیافت) بهره‌برداری بیش‌ازحد از منابع طبیعی برای ساخت راه‌ها، تولید بتن، آجر و سایر مصالح ساختمانی، کمبود مصالح طبیعی را به‌دنبال داشته است.

وی با اشاره به اینکه برای نمونه در این خصوص می‌توان از عملیات خاک‌برداری نام برد ابراز کرد: با انجام خاک‌برداری ضمن لطمه زدن به منابع خاکی حجم زیادی از خاک انباشته می‌شود که نیاز به جمع‌آوری آن‌هاست.

این فعال محیط زیست افزود: نکته اینجاست که باید مدیریت بر کنترل مواد زائد با مسائل فنی، اقتصادی و زیست‌محیطی انطباق داشته و به شکلی هماهنگ با دیگر شرایط عمومی جامعه برنامه‌ریزی شود.

کهرم با بیان اینکه شاید جالب باشد که بدانید حدود 90 درصد نخاله‌های ساختمانی قابل بازیافت و استفاده مجدد است و به همین دلیل امروزه بحث مدیریت پسماند دارای اهمیت زیادی در صنایع عمرانی است به‌طوری‌که در اجرای تمام پروژه‌های عمرانی بارز و متوسط، وجود برنامه گروه مدیریت پسماند یک ضرورت است خاطرنشان کرد: متأسفانه در حال حاضر آنچه در کشور ما اتفاق می‌افتد این است که طی چرخه تخریب و نوسازی، مواد معدنی مورد نیاز در ساخت و ساز که قبلاً از معادن استخراج شده‌اند، پس از عملیات تخریب، در مناطق شهری باقی می‌مانند و تأسف‌بارتر اینکه به دلیل انجام حفاری‌های زیاد برای دفن نخاله‌های ساختمانی که حاصل شده از ساخت و ساز در بعضی از شهرها هستند، بعضی از دانشمندان تخمین زده‌اند برای جلوگیری از دگرگونی توپوگرافی در برخی مناطق باید فعالیت‌های ساخت و ساز تا چند سال آینده متوقف شود.

وی در پاسخ به این سؤال که راهکار پیشرو برای مدیریت پسماند نخاله‌های ساختمانی چیست؟ گفت: در بسیاری از کشورها، دستورالعمل‌هایی توسط شهرداری‌ها صادر می‌شوند که باعث جداسازی پسماند حاصل از ساخت، ساز و تخریب از سایر مواد جامد و زباله‌های خانگی و تجاری می‌شود.

این فعال محیط‌زیست ازجمله مهم‌ترین مسائلی که بایستی در امر بازیافت به آن پرداخته شود را مسئله اقتصادی بودن بازیافت و استفاده مجدد از این مواد و مصالح دانست ابراز کرد: هنگامی این امر میسر خواهد شد که هزینه حمل تا محل دفن و عمل دفن، از هزینه انتقال تا محل بازیافت بیشتر نشود، همچنین هزینه استفاده از مواد بازیافت شده از هزینه استفاده از مواد خام به‌دست‌آمده از منابع اولیه تجاوز نکند.

کهرم با اشاره به ضرورت بررسی اثرات پسماندها و مدیریت بهینه آن‌ها برای حفاظت از محیط‌زیست، خاطرنشان کرد: در شهرها هرساله نخاله‌های ساختمانی و خاک مازاد تولید می‌شود که کیفیتی ناهمگون و نامناسب دارد.

وی ادامه داد: به تعبیر بهتر صرفه‌جویی در هزینه‌های حمل‌ونقل و دفع ضایعات ساختمانی، استفاده مجدد از منابع تجدیدناپذیر، حفظ محیط‌زیست، کاهش آلودگی خاک، کاهش نیاز به زمین جهت دفع، ایجاد اشتغال، توسعه صنایع بازیافت برخی از مزایای بازیافت پسماندهای ساختمانی است.

مشاور رئیس سازمان حفاظت از محیط‌زیست در امور محیط طبیعی با اشاره به اینکه بازیافت پسماند یا استفاده مجدد از آن‌ها (تبدیل پسماند به موادی دیگر) از نظر کاهش حجم پسماندها و آلاینده‌های محل دفن آن‌ها، کاهش هزینه‌های مربوطه و جایگزینی آن با مواد اولیه یکی از شاخص‌ترین عوامل مدیریت پسماند است که درمجموع 10 الی 15 درصد پسماندها غیر قابل بازیافت هستند تشریح کرد: طی دهه گذشته روشی ابداع شده است که پس از پردازش پسماندها به روش کاهش حجم فیزیکی به‌عنوان جایگزین مواد سوختی در واحدهای خاصی مانند کارخانه‌های سیمان به مصرف می‌رسد یا در نیروگاه‌های خاصی تبدیل به انرژی برق می‌شود.

کهرم فقدان نظارت بر عملیات‌های خاک‌برداری در شهرها را یکی از اصلی‌ترین معضلات مدیریت پسماندهای ساختمانی عنوان کرد و گفت: آنچه مسلم است اینکه باید محافظت از کانتینرهای حمل ضایعات و نخاله‌های ساختمانی با نظم و ترتیب خاص تمام آن‌ها به شکل واضحی علامت‌گذاری شوند تا از هرگونه آلودگی به انواع زباله‌های دیگر جلوگیری شود.

وی با اشاره به اینکه بدیهی است تخلیه خاک و حمل نخاله ساختمانی در معابر و گذرگاه‌ها باعث به وجود آمدن آلودگی‌های دیداری و مناظری زشت می‌شود به‌طوری‌که چشم هر بیننده‌ای را می‌آزارد تأکید کرد: از طرفی تخلیه خاک و نخاله در حاشیه راه‌ها، جاده‌ها و بزرگراه‌ها ضمن آلودگی محیط‌زیست باعث سد معبر و به طبع آن باعث به وجود آمدن خسارات جانبی و مالی به شهروندان می‌شود.