وقتی دختران جوان روایتگر انتخاب خود شوند، مقاومت به پذیرش تبدیل میشود
تبلیغات فرهنگی در زمینه عفاف و حجاب، اگرچه سالها است ادامه دارد، اما همچنان نتوانسته ارتباط مؤثری با نسل جدید برقرار کند، دختران جوان امروز نه به پیامهای تحکمی و دستوری، بلکه به روایتهای واقعی و مشارکتی نیاز دارند؛ روایتهایی که آنها را بهعنوان بازیگران فعال و آگاه در انتخاب حجاب به رسمیت بشناسد.
در روزگاری که مسئله عفاف و حجاب در فضای اجتماعی، رسانهای و حتی خانوادگی کشور به یکی از پُرچالشترین مباحث فرهنگی تبدیل شده، گفتوگو با افرادی که هم از منظر علمی و آموزشی و هم از منظر میدانی و فرهنگی در این حوزه حضور مؤثر دارند، ضرورتی دوچندان پیدا کرده است.
حجاب امروز تنها یک پوشش نیست، بلکه به نمادی چندلایه از هویت، ارزشگذاری اجتماعی، سلیقه نسلی و حتی کنش سیاسی تبدیل شده است. در جامعهای که نسل جوان با سرعتی چشمگیر در معرض تحولات جهانی، شبکههای اجتماعی، الگوهای زیباشناسی مدرن و جریانهای فکری متنوع قرار دارد، هرگونه تبلیغ یا توصیه فرهنگی اگر فاقد زبان دقیق، ادبیات اقناعی یا رویکرد همدلانه باشد، نهتنها ناکارآمد نخواهد بود، بلکه گاه اثر معکوس بر جای خواهد گذاشت.
از سوی دیگر سیاستگذاریهای فرهنگی در حوزه عفاف و حجاب بعضاً میان دو قطب افراط و تفریط، یا میان اجبار و انفعال، گرفتار شدهاند؛ در این میان مخاطب اصلی (دختران و پسران جوانی که هویت اجتماعی خود را درحال شکل دادن هستند) نه صدایی برای گفتوگو مییابند، نه روایتی همدلانه که بتوانند با آن ارتباط بگیرند.
در چنین فضایی، ناکارآمدی برخی از شیوههای تبلیغی، نبود استراتژی بلندمدت و مهمتر از همه فاصله گرفتن از زبان و زیست نسل جدید، باعث شده تا بسیاری از تلاشها در حوزه ترویج حجاب، به نتیجه مطلوب نرسد؛ مسئله دیگر، تصویرهای متضادی است که رسانهها (چه رسمی و چه غیر رسمی) از حجاب و زنان محجبه ارائه میدهند؛ تصویرهایی که گاه موجب بیاعتمادی یا سردرگمی فرهنگی میشود.
در این میان، خانم رضوان یعقوبی، فعال فرهنگی، دبیر آموزشوپرورش، استاد حوزه علمیه خواهران همدان و دانشجوی دکترای دانشگاه بوعلیسینا، ازجمله افرادی است که با شناخت عمیق از نسل جوان، تجربه میدانی در آموزش و حضور مستمر در فعالیتهای فرهنگی، دیدگاههایی شفاف، آسیبشناسانه و کاربردی درباره وضعیت فعلی تبلیغات حجاب ارائه میدهد.
این گفتوگو تلاشی است برای شنیدن تحلیلها و پیشنهادهای فردی مطلع از فضای آموزش، تبلیغ و زیست اجتماعی دختران امروز؛ کسی که با نسل جدید زندگی و گفتوگو کرده و همزمان نگاه دینی، روانشناختی و فرهنگی را در کنار هم قرار میدهد.
تبلیغات حجاب، همچنان موسمی، غیر منسجم و بیاثر است
استاد حوزه علمیه خواهران همدان در ارزیابی وضعیت فعلی تبلیغات فرهنگی در حوزه عفاف و حجاب گفت: تبلیغات فرهنگی با وجود تلاشهای پراکنده، هنوز نتوانسته به انسجام و اثربخشی مطلوب دست یابد؛ یکی از چالشهای اصلی، نبود برنامهریزیهای زیربنایی، فقدان نقشه راه جامع و اجرای فعالیتهایی است که بیشتر مناسبتی و غیر هدفمند هستند. بسیاری از تولیدات محتوایی نیز ازنظر فرم، زبان و رسانه با روحیه مخاطب جوان همخوانی ندارند و فاقد بازنگری علمی یا روانشناختیاند.
رضوان یعقوبی در پاسخ به این پرسش که چرا تبلیغات حجاب به نتایج مطلوب نرسیده، توضیح داد: بخش عمدهای از ناکامیها به نبود شناخت دقیق مخاطب و استفاده از رویکردهای یکسان برای گروههای مختلف بازمیگردد. مخاطبان را میتوان به دو دسته تقسیم کرد؛ گروه نخست کسانیاند که آگاهی کافی از فلسفه پوشش و حجاب ندارند و نیازمند گفتوگو، آموزش و تبیین هستند. گروه دوم، افراد آگاهی هستند که با انگیزههایی سیاسی یا فرهنگی، در برابر مسئله حجاب موضعگیری میکنند. در مواجهه با هر دو گروه باید به اصل قانونمداری در جامعه اسلامی اشاره کرد؛ همانگونه که در جوامع غربی نیز برای حضور در اماکن عمومی، پوشش مناسب الزامی است، در ایران نیز رعایت چارچوبهای فرهنگی و قانونی، بخشی از وظایف شهروندی بهشمار میآید.
این استاد حوزه علمیه خواهران یکی از مهمترین آسیبهای تبلیغات عفاف و حجاب را «بازنمایی ناعادلانه شخصیتها در آثار نمایشی» دانست و تصریح کرد: در سالهای اخیر تولید برخی موشنگرافیهای تلویزیونی گامی مثبت بوده است، اما این آثار محدود و مناسبتیاند و نتوانستهاند جریانساز شوند؛ از سوی دیگر جایی که افراد بدون حجاب یا با آرایش غلیظ در نقشهایی موفق، فرهیخته و محبوب ظاهر میشوند و زنان محجبه عمدتاً در نقشهایی ضعیف، منزوی یا گرفتار مشکلات اجتماعی نمایش داده میشوند، یک ضد تبلیغ جدی اتفاق میافتد. این تصویرسازی باور اجتماعی را دچار تعارض کرده و اثر تبلیغات مثبت را تضعیف میکند.
یعقوبی در ادامه با اشاره به عدم همسویی تبلیغات موجود با روحیات نسل جدید، گفت: تبلیغات فعلی اغلب با زبان، زیباییشناسی و دغدغههای نسل جوان، بهویژه دختران امروز، همخوانی ندارد؛ این نسل به تنوع، استقلال و امکان ابراز هویت شخصی اهمیت میدهد. اگر حجاب را صرفاً از زاویه اجبار یا الزام معرفی کنیم، نهتنها با ذهنیت این نسل همراه نمیشویم، بلکه با مقاومت هم روبهرو خواهیم شد. تبلیغات مؤثر زمانی شکل میگیرد که دختران جوان خود را روایتگر حجاب ببینند؛ نه مخاطبی منفعل، بلکه مشارکتکنندهای آگاه، دارای سبک و سلیقه شخصی.
وی درباره پیامدهای رویکردهای سلبی در ترویج حجاب نیز هشدار داد و افزود: استفاده از شیوههای یکطرفه و بازدارنده باعث شکلگیری گسست ارتباطی و نوعی بیاعتمادی در نسل جدید شده است؛ در این فضای فرهنگی، حتی افراد محجبه نیز امکان است احساس طرد شدن یا داوری کنند. تبلیغ مؤثر حجاب باید بر پایه احترام، گفتوگو و انتقال مفاهیمی همچون زیبایی، آرامش درونی و هویت مستقل شکل گیرد. همچنین باید یادآور شد که حتی معارضان حجاب نیز، تا زمانی که در چارچوب قانونی جامعه اسلامی زندگی میکنند، موظفاند به اصول فرهنگی و اجتماعی آن احترام بگذارند؛ همانگونه که در هر کشور دیگر نیز شهروندان ملزم به رعایت قوانین رسمی آن هستند.
این فعال فرهنگی درباره نقش نهادهای فرهنگی، آموزشی و رسانهای در این زمینه با انتقاد از عملکرد آنها، گفت: نهادهای فرهنگی، آموزشی و رسانهای با وجود ظرفیتهای زیادی که در اختیار دارند، تاکنون نتوانستهاند عملکردی همافزا، منسجم و آیندهنگر از خود نشان دهند. مدارس بهجای ترویج تربیتی و اقناعی حجاب، غالباً برخوردی انضباطی و دستوری داشتهاند. رسانهها نیز در بسیاری از آثار خود دچار تناقض در بازنمایی بودهاند؛ چهره زن محجبه بهندرت در نقشهای مثبت، مؤثر یا الهامبخش نمایش داده شده است. برای اثربخشی واقعی، نیاز به تولید محتوای مستمر، غیر مناسبتی و متناسب با زیباییشناسی نسل جدید داریم؛ همچنین باید سازوکارهایی برای مشارکت جوانان در خلق این محتواها فراهم شود.
یعقوبی در پاسخ به پرسشی درباره میزان استفاده از زبان هنری و رسانهای در ترویج حجاب، تأکید کرد: زبان هنر توانایی انتقال مفاهیم انسانی و فرهنگی را بهنحوی ظریف و ماندگار دارد؛ در حوزه حجاب، گرچه در یکی دو سال اخیر برخی موشنگرافیهای قابل قبول پخش شدهاند، اما جای تولید آثار داستانمحور، تصویری و پُرمخاطب هنوز خالی است. اگر حجاب از طریق روایت، موسیقی، فیلم و تصویر معرفی شود، میتواند به انتخابی دلنشین، عزتمند و انسانی تبدیل شود؛ بی آنکه به فضایی سنگین، تحکمی یا غیر جذاب گرفتار شود.
وی همچنین با اشاره به منویات رهبری، افزود: مقام معظم رهبری همواره بر استفاده از زبان هنر، لطافت و روایت در انتقال مفاهیم عفاف و حجاب تأکید داشتهاند.
حجاب باید انتخابی آگاهانه و نشانهای از رشد فردی معرفی شود
این دبیر آموزشوپرورش در ادامه گفتوگو درباره جایگاه عنصر «انتخاب» در تبلیغات حجاب گفت: در بسیاری از تبلیغات موجود، عنصر انتخاب مغفول مانده است؛ نسل امروز بهویژه جوانان، زمانی به یک ارزش فرهنگی گرایش پیدا میکنند که احساس کنند آن انتخاب از دل تجربه، آگاهی و شناخت شکل گرفته است. حجاب در چنین حالتی، نهتنها محدودکننده نیست، بلکه بستری است برای آرامش، کرامت و امنیت روانی. اگر تبلیغات بتواند این مفهوم را منتقل کند، حجاب بهعنوان فرصتی برای رشد شخصیت و درخشش اجتماعی، در ذهن مخاطب تثبیت خواهد شد.
یعقوبی در بخش دیگری از سخنان خود برای کارآمدتر شدن تبلیغات حجاب، چند پیشنهاد مشخص ارائه داد: برای اثربخشتر شدن تبلیغات در حوزه حجاب، باید چند اقدام اساسی انجام شود؛ طراحی پویشهای هنری و داستانمحور با مشارکت خود جوانان، استفاده هوشمندانه از فضای مجازی در قالب روایتهای واقعی و تولید محتوای چندرسانهای به زبان نسل زد، آموزش مربیان مدارس و خانوادهها با رویکرد روانشناختی و نمایش زنان محجبه موفق در عرصههای علمی، مدیریتی و بینالمللی.
وی در ادامه با نام بردن از برخی چهرههای موفق جهانی که حجاب دارند، گفت: دکتر سهیلا سامی، جراح مغز و اعصاب ایرانی فعال در آلمان و امارات با بیش از 800 عمل موفق. تهانی عامر، دانشمند مصریتبار و عضو رسمی پروژههای فضایی ناسا در حوزه مهندسی هوافضا. لیلا علاوا، کارآفرین رسانهای سوریهای- دانمارکی و مؤسس شرکت Tempest در آمریکا و دکتر مریم کوچکینژاد، استاد دانشگاه نورتوسترن در آمریکا و متخصص مدیریت و اقتصاد رفتاری. اینان نمونههایی از زنانی هستند که نشان دادهاند حجاب با رشد، شکوفایی و پیشرفت کاملاً همخوان است؛ نهفقط در ایران، حتی در جوامع غربی.
این استاد حوزه علمیه درباره تغییرات مورد نیاز در نگاه تبلیغی برای جذب نسل جدید تأکید کرد: در تبلیغ حجاب برای نسل امروز، باید از نگاههای سنتی و کلیشهای فاصله گرفت و به زبان فهم، زیبایی و مشارکت نزدیک شد؛ حجاب باید نهفقط بهعنوان پوشش، بلکه بهعنوان انتخابی دلخواه، فردی و آگاهانه معرفی شود. روایتهای تجربهشده، تصویرسازیهای مثبت، خلاقیت رسانهای و استفاده از مفاهیم فرهنگی مانند قانونمندی و سازمانپذیری اجتماعی، همه میتوانند به پذیرش طبیعی این ارزش کمک کنند.
یعقوبی افزود: همانگونه که نسل امروز در حوزههای مختلف به دنبال ساختار، معنا و احترام متقابل است، حجاب نیز باید در همین قالب معرفی شود تا نهتنها مورد پذیرش، بلکه مایه افتخار قرار گیرد.
وی در پایان سخنانش یک جمله کلیدی را خطاب به مسئولان فرهنگی کشور چنین بیان کرد: نسلی که با فهم و عقلانیت زندگی میکند، حجاب را نه مانع، بلکه نشانی از استقلال و معرفت خود میبیند.
ضرورت بازنگری در زبان و راهبردهای تبلیغ حجاب
در پایان باید گفت؛ مسئله تبلیغ عفاف و حجاب بیش از هر چیز نیازمند شناخت دقیق مخاطب، بازنگری در روایتها و بهرهگیری از زبان همدلانه، هنری و اقناعی است؛ نه صرفاً ابزارهای پُرهزینه یا اقدامهای نمایشی. مادامیکه حجاب بهعنوان «الزام فرهنگی» یا «دستور حکومتی» معرفی شود و نه یک انتخاب شخصی، آگاهانه و درونی، نمیتوان انتظار پذیرش گسترده و واقعی از سوی نسل امروز داشت.
آسیبشناسیها در حوزه رسانه، نظام آموزشی و تولید محتوا نیز نشان میدهد که حجاب بهمثابه یک ارزش دینی و فرهنگی، نیازمند بازتعریف و بازروایی است؛ روایتی که در آن دختران محجبه بهعنوان زنانی مؤثر، الهامبخش و موفق دیده شوند، نه صرفاً مطیع یا ناظر.
آنچه از بررسیها و گفتوگوها میتوان آموخت، لزوم عبور از تبلیغات سطحی و مناسبتمحور و حرکت به سوی سیاستگذاری فرهنگی عمیق، مستمر و مشارکتمحور است؛ سیاستی که نسل جوان را نهفقط موضوع تبلیغ، بلکه بازیگر اصلی آن بداند. اگر حجاب بهدرستی و با زبان زمانه بیان شود، میتواند به انتخابی دلخواه، آزادانه و پُرافتخار تبدیل شود. نسلی که با فهم و عقلانیت زندگی میکند، حجاب را نه مانع، بلکه نشانی از استقلال و معرفت خود میبیند.
