بحران آب یکی از مهم‌ترین مواردی است که بسیاری از سیاست‌ها به آن توجه دارند. بحران آب و تبعات آن می‌تواند برای مردم جامعه و حتی یک حوزه زیست محیطی دشواری‌های زیادی ایجاد کند، با تغییرات جوی و شرایط اقلیمی در جهان، منطقه و ایران، موضوع آب به یکی از دغدغه‌های اصلی کشورها ازجمله کشور ما ایران تبدیل شده است.

خشک‌سالی‌های اخیر باعث کاهش منابع آب‌های زیرزمینی شده و متوسط بارش که هر سال نسبت به میانگین بلندمدت آن طی دوره 40 ساله محاسبه می‌شود، تغییر کرده و با کاهش شدید روبه‌رو بوده است، کمبود آب در ایران یکی از عوامل محدودکننده اصلی در توسعه طی دهه‌های آینده به‌شمار خواهد رفت، ازاین‌رو لازم است طرح‌ها و برنامه‌ریزی‌هایی برای استفاده مطلوب از آب و حفظ جایگاه آن به‌عنوان یکی از محورهای توسعه پایدار در نظر گرفته شود.

بحران کم‌آبی در ایران روزبه‌روز شدیدتر می‌شود به همین دلیل متولیان بخش آب در کشور به‌طور جدی در حال یافتن راه‌هایی برای کاهش مخاطرات کم‌آبی و مدیریت مصرف آب هستند. مسئولان و متصدیان بحران آب نباید نگرشی مقطعی و آنی داشته باشند بلکه باید بر مبنای مقابله اضطراری و تدوین یک برنامه بلندمدت منظم و مداوم آمادگی داشته و در جهت پیشگیری از گسترش این بحران جلوگیری کند. در این راه نه‌تنها مسئولان بلکه همه دستگاه‌های اجرایی و مردم از مجریان اجرای راهبردهای مدیریت کم‌آبی و کاهش اثرات خشک‌سالی می‌باشند.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این خصوص گفت‌وگویی را با دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:

احمد خاتون‌آبادی با بیان اینکه ایران روی یک کمربند خشک در کره زمین قرار گرفته و دراین‌بین دو کوهستان البرز و زاگرس دو برج آب شیرین این کشور به‌حساب می‌آیند، گفت: وابستگی این دو برج آب شیرین کشور به پوشش گیاهی، مسئله کاملاً اساسی و غیر قابل انکار است چراکه پوشش گیاهی منجر به نفوذ آب در زمین، سیراب شدن آب‌های زیرزمینی می‌شود و در ادامه زیست و فعالیت ما را در منطقه فراهم می‌کند چراکه آبادی مظهر آبادانی است.

وی افزود: بنابراین اگر عوامل وابستگی این دو کوهستان یعنی پوشش گیاهی از بین برود طبیعی است که با باران‌‌آب و یا رواناب مواجه شده و شاهد بروز سیلاب و در نهایت کاهش نفوذپذیری آب در زمین باشیم.

وی با تأکید بر اینکه این مهم در کاهش حاصلخیزی خاک نیز مؤثر خواهد بود تشریح کرد: در واقع خاک حاصلخیز جنگل‌ها و خاک دارای قابلیت رشد گیاهان، توسط این سیلاب‌ها شسته شده و از دسترس بهره‌برداری خارج و اغلب مواردی در پشت سدها تلنبار می‌شود.

دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان افزود: افزون بر معضلات عنوان‌شده مسئله ‌این است که با اجرای طرحی دست به کاری زده‌اند که خود مشکلات عدیده‌ای را برای مدیریت طبیعی آب ایجاد کرده و در حوزه‌های بالادست، مدیریت حوزه‌های آبریز رودخانه‌ها را استانی کرده‌اند.

خاتون‌آبادی با اشاره به اینکه این استانی کردن مدیریت حوزه‌های آبریز رودخانه‌ها منجر به ایجاد حق مالکیتی برای آب به‌صورت طبیعی در آن استان می‌شود تشریح کرد: این در حالی است که قبل از شکل‌گیری استان‌ها و جاگیری انسان‌ها، طبیعت وجود داشته و این طبیعت رودخانه‌ای را در مسیر حرکت خاص به وجود آورده و در ادامه عده‌ای به فراخور قومیت و توانمندی‌ها، در بالادست و عده‌ای در مسیر این رودخانه‌ها نسبت به ساکن شدن اقدام کردند.

وی افزود: بر این اساس اگر بخواهیم طبیعت را بنا به قومیت و یا استانی بودن حوزه آبخیز تکه‌تکه کنیم ضرر آن متوجه هم بالادست و هم پایین‌دست خواهد شد زیرا حوزه‌های آبریز رودخانه‌ها از مناطق کوهستانی شروع و در ادامه مسیر به یک دشت، تالاب و یا دریاچه می‌ریزند؛ بنابراین همه این اجزا یک اکوسیستم و یک زیست‌بوم را تشکیل داده و به هم وابسته‌اند.

این کارشناس منابع آب و توسعه پایدار با اشاره به اینکه تغییر و دست‌اندازی در بخشی از این اکوسیستم کارآمدی کل آن را زیر سؤال خواهد برد اذعان کرد: اینکه عده‌ای در بالادست حوزه آبریز رودخانه، آب را می‌بندند به معنای افزایش آب نیست بلکه این بدان معناست که تقاضا برای آب بیشتر و در عین حال مهاجرپذیری منطقه نیز افزایش خواهد یافت که این مسئله خود تغییر کاربری‌های مراتع به کاربری زراعی و باغی را نیز درپی خواهد داشت.

خاتون‌آبادی افزود: در حالی که در مناطق پایین‌دست کوهستانی، شرایط برای کشاورزی مهیئتر است چراکه طی هزاران سال علی‌رغم وجود پوشش گیاهی، خاک به آرامی شسته شده و در پایین‌دست ایجاد یک آبرفت کرده است و حتی در برخی مناطق آبرفتی شاید بیش از هفت متر خاک حاصلخیز (خاک قهوه‌ای و قابل زراعت) روی هم انباشته شده، اگر مراتع بالادست از تنوع زیستی گیاهی بالایی برخوردار بوده و ژن‌های غنی گیاهی در آن وجود ندارد را هم از دست بدهیم، در بلندمدت امنیت غذایی به خطر خواهد افتاد زیرا حتی گندمی که در حال حاضر به‌عنوان نان مصرف می‌کنیم تا 10 هزار سال پیش یک گونه وحشی بوده است.

وی با تأکید بر اینکه تخریب مراتع یعنی تخریب تنوع گیاهی تصریح کرد: در این مقوله کاشت درخت چاره کار نیست زیرا ریشه این نوع گیاهان به عمق فرو رفته و در نهایت به سنگ برمی‌خورد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: با تغییر کاربری مراتع به زراعی و انجام کشاورزی در این اراضی مجبور به شخم زدن زمین خواهیم شد که این شخم زدن زمین و خاک را در معرض فرسایش خاکی و آبی به‌صورت سیلاب قرار می‌دهد و دیگر امکان رویش گیاهان طبیعی نخواهد بود.

خاتون‌آبادی ادامه داد: تأسف بارتر اینکه اغلب کشاورزان برای راحتی کار شخم زدن زمین را در جهت شیب شخم می‌زدند نه عمود بر شیب، این مهم خود در افزایش فرسایش خاک تأثیر بسزایی دارد.

وی با اشاره به اینکه این عوامل همانطور که عنوان شد نفوذپذیری خاک را از بین برده و در نهایت آب‌دهی دو برج آب شیرین کشور با مشکل مواجه می‌شود خاطرنشان کرد: مسئله این است که در درون جنگل‌های زاگرس و البرز نیز علاوه بر بهره‌برداری از آب باران، ریشه درختان از سفره‌های آب زیرزمینی استفاده می‌کنند. بنابراین بهره‌برداری از چشمه‌های عمیق جنگل‌های این مناطق و بهره‌برداری از آب‌ها برای تولید آب معدنی و درواقع فروش این آب توسط برخی صنایع به هیچ وجه قابل قبول نیست؛ زیرا اگر سفره‌های آب زیر زمینی جنگل‌ها را استحصال و تخلیه کنید نه‌تنها دیگر آبی در این سفره‌ها نفود نخواهد کرد بلکه منابع موجود را نیز از بین خواهد برد.

دانشیار دانشگاه صنعتی اصفهان ادامه داد: بهترین راهکار برای مدیریت آب این است که منابع آبی کوهستان را تخریب نکنیم.

این کنشگر محیط زیستی با بیان اینکه امروز بحران آب اصلی‌ترین پیامد دخالت انسان در طبیعت است که زیست نسل فعلی و آینده را تهدید می‌کند عنوان کرد: در واقع اگر مناطق کوهستانی و جنگلی خوب مدیریت شوند بحران آب فروکش خواهد کرد.

خاتون‌آبادی با بیان اینکه بهترین راهکار مدیریت این مناطق به مسئله فقرزدایی در این گونه مناطق بازمی‌گردد اذعان کرد: با فقرزدایی در این گونه مناطق، وابستگی معیشتی به جنگل‌ها و منابع طبیعی کاهش یافته و در ادامه دست‌اندازی به طبیعت کمتر خواهد شد.

وی با اشاره به اینکه بهره‌مندی از تجارب نیاکان در قالب مدیریت آب در فضای ایجاد قنات‌ها نیز از دیگر مباحثی است که در تناقض با مباحثی همچون آبخیزداری مصنوعی (سازه‌ای) و سدسازی قرار دارد گفت: در واقع نیاکان ما خود مهندس مدیریت آب در مناطق خشک و کم‌آب در کشور بودند.

مع‌الوصف با توجه به آنچه گفته شد بحران آب در پی دخالت و دست‌اندازی انسان در کشور گسترده و عمیق است و با توجه به پیامد آن در بروز پدیده فرونشست سراسری دشت‌ها، نیازمند در پیش گرفتن سیاست‌هایی هماهنگ و مؤثر برای احیای آبخوان‌ها است که این مهم می‌بایست در تغییر نگرش برداشت و یا تغییر مدیریت غلط حوزه‌های آبریز کوهستان‌ها و جنگل‌ها دنبال شود.