بازتاب خبری واقعه سیل استهبان در جلد دو روزنامه‌های هم‌میهن و ابتکار در شماره‌های دوم مرداد، موجب تذکر هیأت نظارت بر مطبوعات شد.

در اطلاعیه جلسه سوم مرداد دفتر نظارت معاونت مطبوعاتی در واکنش به انتشار تصاویر دلخراش و غیرواقعی از قربانیان حادثه سیلاب استهبان در صفحه اول این دو روزنامه اشاره شده بود: «با عنایت به مفاد قانون مطبوعات، قانون مجازات اسلامی و قانون جرایم رایانه‌ای و با در نظر گرفتن رویه‌های حرفه‌ای در این زمینه، متکی بر مطالعات تطبیقی با سایر کشورها، برای جلوگیری از ترویج خشونت و جریحه دار شدن افکار عمومی و صیانت از آرامش روانی جامعه، اصحاب رسانه و مدیران مسئول می‌بایست از تولید یا بازنشر موارد زیر خودداری کنند:

1- عکس‌ها، تصاویر و فیلم‌های حاوی محتوای خشونت‌آمیز اعم از رفتار تهاجمی جسمی یا لفظی با مضامینی همچون قتل، جنایت، خودکشی، کودک آزاری، همسر آزاری، حیوان آزاری و مواردی از این دست به ویژه در رسانه‌هایی با رویکرد حوادث اجتماعی

2- عکس‌ها، تصاویر و فیلم‌های حاوی محتوای دلخراش با موضوع تصادفات و حوادث غیر مترقبه که موجب جریحه‌دار شدن احساسات و افکار عمومی می‌شود و نیز تحریک افراد و گروه‌ها به ارتکاب اعمال پرخطر یا خشونت‌آمیز که زمینه ساز بروز تشنج و اعمال خشونت در جامعه و موجب تفرقه و تضعیف وحدت ملی شود و آرامش روانی آحاد جامعه را مخدوش کند.»

موضوعی که چند سالی است با توجه به گسترش وسایل ارتباط جمعی و امکانات و تجهیزات تصویربرداری و فیلمبرداری بیشتر مورد توجه قرار گرفته است.

 رسالت خطیر رسانه‌های رسمی در رقابت با رسانه‌های اجتماعی

از یک سو، عمومیت یافتن امکان تصویربرداری و به اشتراک‌گذاری آن‌ها باعث شده تا هر محتوای تصویری در حوادث دلخراش طبیعی قابلیت وایرال و همه‌گیر شدن داشته باشد و از سوی دیگر، فقدان دانش حرفه‌ای در انتشار این تصاویر و عدم اثرگذاری رسانه‌های رسمی بر ارتقا دانش عمومی، منجر به انتشار هر گونه محتوای آزاردهنده تصویری شده است.

تا پیش از این، پیکان اعتراض‌ها درباره این مسئله بیشتر به سمت شبکه‌های اجتماعی گرفته می‌شد و عامه مردم به خاطر گرفتن دوربین‌های گوشی‌شان به سمت سوژه‌های تلخ و انتشار بی‌واسطه و بلافاصله، مورد شماتت قرار می‌گرفتند.

 رقابت برای دیده شدن یا فقدان خبرنگاری میدانی و عکس دست‌اول

اما حالا چند سالی است حتی رسانه‌های رسمی که از آنان انتظار می‌رود ضوابط حرفه‌ای بیشتری را برای انتشار در نظر داشته باشند، احتمالاً به علت رقابت برای دیده شدن در میان مخاطبان به استفاده از این جنس پوشش‌دهی اخبار سوانح روی آورده‌اند.

چندی پیش از این هم در بهمن‌ماه سال قبل پایگاه خبری رکنا در ماجرای قتل دختر اهوازی ویدئویی را منتشر کرد که واکنش‌های زیادی را برانگیخت. هیئت نظارت بر مطبوعات در پی این اقدام رکنا و معطوف به تخلفات قبلی، به مدیر مسئول این پایگاه خبری به علت انتشار تصاویر و مطالب مغایر با عفت عمومی، انعکاس حوادث به نحوی که در مغایرت با بهداشت روانی جامعه است، انتشار فایل‌های صوتی بدون مجوز قانونی و نیز استفاده ابزاری از تصاویر زنان تذکر داد.

 دفاعیات رکنا: همه نشان می‌دهند، ما هم مثل همه!

مسعود ابراهیمی، مدیرمسئول رکنا در گفت‌وگو با مهر در پاسخ به تبعات انتشار آنی این دست محتواها در رسانه‌های رسمی تصریح کرد: «مطمئناً تأثیر منفی می‌گذارد. ما هم ابتدای ویدئو نوشتیم که فیلم حاوی تصاویری است که نباید همه ببینند. در تمام دنیا هم همین‌طور است. در سایر اتفاقات هم ما همین برخورد را داشته‌ایم و این دست فیلم‌ها را نشان داده‌ایم. حتی خود صداوسیما فیلم‌های دل‌خراشی از جنگ یا داعش پخش کرده است.»

او درباره مدیریت هراس پس از انتشار این محتواها در مخاطب گفت: «وقتی در ابتدای فیلم هشدار می‌دهیم که هر کسی نمی‌تواند فیلم را نبیند، دیگر مسئولیت با مخاطب است. این مثل تمام فیلم‌های ترسناک و مسئله‌داری است که در جهان منتشر می‌شود.

 مثلاً کسی فیلم «سکوت بره‌ها» را ندیده است؟ حتی بچه‌ها؟ هر کسی دوست داشته دیده اما من خودم ندیدم تحملش را نداشتم. ما نمی‌توانیم برای مردم تصمیم بگیریم چه چیز را ببینند چه چیز را نبینند. 

چون اگر ما هم منتشر نکنیم در ماهواره و همه مسیرهای دیگر می‌توانند ببینند. الان در اینستاگرام تصاویری که نباید بچه 8 ساله ببیند وجود ندارد؟ بچه‌ها نمی‌بینند؟ ما باید فرهنگ را یاد بدهیم که اگر نمی‌توانی نبین! البته من این را هم بگویم فقط رکنا نبود. همه خبرگزاری‌ها منتشر کردند.»

 دفاعیات هم‌میهن: واقعیت میدانی، ریشه‌های فقر سواد و فقر نان را نشان می‌داد

محمدجواد روح، سردبیر روزنامه‌ی هم‌میهن نیز در واکنش به تذکر هیئت نظارت بر مطبوعات در کانال تلگرامی این روزنامه یادداشتی را منتشر کرد و در آن درباره سیاست‌های این روزنامه در صفحه اول توضیحاتی داد. او نوشت: «صفحه اول روزنامه، با محوریت عکس خبری تعریف شده است و تلاش ما از ابتدای انتشار آن بوده که این روند را حفظ کنیم که البته، کار چندان ساده‌ای هم نیست. خودداری از انتشار تصاویر قدی یا پرتره افراد معروف (و گاه ناشناخته!) که در سال‌های اخیر در اغلب روزنامه‌ها مد شده، یکی از رویکردهای اصلی هم‌میهن بوده که تاکنون رعایت شده است و تلاش داریم آن را ادامه دهیم. 

اتخاذ این رویکرد، طبعاً پیامدهایی هم دارد که انتشار احتمالی تصاویر تلخ و بعضاً متاثرکننده از رویدادها و حوادث طبیعی و غیرطبیعی چون جنگ، سیل، زلزله، درگیری‌های خیابانی، ترور و… از آن جمله است. البته، هم‌میهن در این موارد، تلاش می‌کند تا ضمن انعکاس تصاویر مستند و جدید از رویداد خبری، تا حد امکان از موارد احتمالی که می‌تواند به روان مخاطب عام یا خاص تصویر آسیب برساند، خودداری کند».

او در نوشت: «متاسفانه وضعیت اجتماعی و اقتصادی کشور و انبوه خبرهای درست یا نادرستی که مدام در رسانه‌ها منتشر می‌شود، خود به‌شکلی خودکار و پیاپی روح و روان شهروند ایرانی را می‌آزارد و کسی هم مسئولیت این حجم از آسیب‌ها را برعهده نمی‌گیرد. اما روزنامه هم‌میهن به سهم هرچند اندک خود در این وضعیت پایبند است و خود را در قبال مخاطبان مسئول می‌داند. به همین جهت هم بود که روز گذشته، در حالی که اغلب خبرگزاری‌ها عکس مناسبی از سیل رودبال استهبان نداشتند، با پیگیری گروه عکس از امدادگران هلال‌احمر، امکان دریافت عکس‌هایی از آخرین مراحل عملیات جست‌وجوی اجساد قربانیان را به دست آوریم و از آن میان، تصویری را برگزیدیم که به نظر ما، بیش از همه واقعیت میدان و ابعاد حادثه را نشان می‌داد. حادثه‌ای که بیش از دیگر عوامل، می‌توان ریشه آن را در نوع مواجهه قربانیان با سیل دید. قربانیانی که یا آموزش ندیده‌اند و درکی از چنین حادثه‌ای نداشته‌اند و یا چنان که دیروز امیر جدیدی در عکس‌نوشت خود آورد، غم نان را بر حفظ جان اولویت دادند. همین واقعیت میدانی است که ابعاد حادثه (به‌رغم معدود بودن قربانیان) می‌افزاید و این مسئولیت را به رسانه می‌دهد که تلخی آن را چنان که هست، بنماید.»

سردبیر هم‌میهن در ادامه توضیح داده که به سهم خود عکس جسد کودک داخل تصویر را محو کرده و صراحتاً بابت تاثرآمیز بودن تصویر از مخاطبان خود پوزش خواسته است.

 دفاعیات ابتکار: عذرمی‌خواهیم اما جهت پیشگیری بود

گفتنی است روزنامه ابتکار، به این علت که تصویری غیرواقعی و متعلق به سیلی در جده در سال 2009 را که یک بار دیگر هم در سال 98 برای سیل شیراز جعل شده بود، در صفحه اول خود منتشر کرده بود در شماره چهارم مرداد خود از مخاطبان عذرخواهی کرد و البته با موضعی تدافعی نوشت: «ضمن پوزش و تذکر جدی به تیم سردبیری اما نکته‌ای را خطاب به برخی از مدعیان بصیرت که روزنامه را به سیاه‌نمایی متهم کردند عرض می‌کنم: اولاً به لحاظ حرفه‌ای کار روزنامه صحیح نبود و مجدد پوزش می‌طلبم. ثانیاً در گزارش فقط ابعاد حادثه مورد توجه بوده و یادآوری جهت پیشگیری».

 نوشدارو بعد مرگ: به تذکر اکتفا کرده‌ایم در حالی که آسیب روانی، بازدارندگی ندارد

با تمام این‌ها، با توجه به فراگیری شبکه‌های مجازی و دسترسی عمومی مردم به آن‌ها، به نظر می‌رسد رسانه‌های رسمی تکلیفی مضاعف برای مدیریت فضای روانی جامعه بر دوش دارند که باید بر نتیجه عملی واکنش آنان به وقایع با عامه مردم اثر بگذارد.

البته اقدام معاونت مطبوعاتی وزارت ارشاد قابل تقدیر است اما به علت فقدان ضوابط قانونی روشن در این زمینه و عدم ورود قانون‌گذاران برای ساماندهی، قدرت بازدارندگی در زمینه انتشار رسانه‌ای محتوای دلخراش کاهش یافته و تنها به تذکر پس از انتشار و اثرگذاری اکتفا شده است. 

این در حالی است که نهادهای متولی ارتقا سواد عمومی برای شیوه بازتاب حوادث تلخ هم در این زمینه هیچ برنامه و فعالیت مؤثری ندارند تا دست‌کم دانش برخورد با خبر، امنیت روانی مخاطبان پس از انتشار را به خطر نیندازد.