فرش ایرانی که نمادی از هنر، فرهنگ و اصالت ایرانیان است و از گذشته‌های دور هنرمندان این حوزه این هنر را به درجه‌‌ای از کمال رسانده‌‌ که می‌ توان از آن به‌‌عنوان معرف فرهنگ و هنر ایرانی یاد کرد، امروز در وضعیت خوبی به‌سر نمی‌برد.
اگرچه امروزه به‌دلیل کاهش توان خرید مردم، خرید فرش دستباف برای بسیاری از طبقات جامعه غیرممکن است اما تولید و صادرات آن به‌عنوان هنر و صنعت ایرانی از جایگاه ویژه‌‌ای برخوردار است که به‌دلیل بی‌توجهی به این صنعت و به‌دلیل مشکلات و محدودیت‌های فراوانی که سر راه صادرات و تولید قرار دارد، طولی نخواهد کشید که به سرنوشت زعفران، پسته و صنایع دستی ایران دچار خواهد شد تا آنجا که به گفته رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران، وضعیت صنعت فرش دستباف ایران به حدی اسفناک است که از سال 74 تا به امروز میزان صادرات ایران به یک چهلم رسیده است!
با این تفاسیر شامگاه پنجشنبه 25 خرداد به مناسبت روز ملی فرش‌بافی و صنعت فرش در اختتامیه جشنواره فرش استان همدان به میزبانی تویسرکان از بزرگترین اِلمان فرش کشور که طرح «آصادقی» این شهرستان است، رونمایی شد. در این مراسم فرحناز رافع؛ رئیس مرکز فرش ملی ایران با بیان اینکه در نظر داریم دومین مرکز خانه خلاق فرش را در استان همدان راه‌اندازی کنیم، گفت: تلاش می‌کنیم فرش دستباف تویسرکان را ثبت ملی و بین‌المللی کنیم و نشان جغرافیایی آن را به ثبت برسانیم تا بتوانیم روی نشان تجاری و بازاریابی فرش دستباف تویسرکان و استان همدان اقدامات مؤثرتری را انجام دهیم.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص مشخصات این فرش با حمیدرضا فروزان احسن، رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان فرش دستباف استان همدان و درخصوص فواید و مزایای ثبت ملی و جهانی شدن فرش، با سید مرتضی میری؛ عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستباف ایران گفت‌و‌گویی را ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان فرش دستباف استان همدان با بیان اینکه هنر و صنعت قالی‌بافی در شهرستان تویسرکان بیشتر در مناطق روستایی رواج دارد، گفت: مشخصه اصلی فرش آصادقی این است که با استفاده از پشم‌های محلی گوسفندان و با طرح‌های هندسی ساده و ذهنی‌ بافته می‌شود.
حمیدرضا فروزان‌احسن، افزود: به‌همین جهت در میان مردم و علاقه‌مندان به دکوراسیون‌های مدرن و ساده، طرفداران زیادی پیدا کرده است.
وی با اشاره به اینکه این فرش‌ها معمولاً در سایزهای پرده‌ای، میانه، قالیچه، ذرع و نیم و ذرع چارک و گاهی کناره بافته می‌شوند و سایز بزرگ پارچه یا قالی ندارند، تشریح کرد: رایج‌ترین طرح قالیچه‌‌های تویسرکان، از لچک‌ها و ترنجی نسبتاً بزرگ و متن کوچک ساخته شده که نقوش آن بیشتر گیاهی است و خطوط تشکیل‌دهنده لچک و ترنج آن که در حاشیه هم دیده می‌شود، کنگره‌ای و دندانه‌دار به‌نظر می‌رسد.
وی عنوان کرد: فرش تویسرکان نقشه‌های مختلفی دارد همچون «آصادقی»، «مالیچه» یا همان اژدر و زاغه روستاهای مهم قالی‌بافی تویسرکان که شامل روستاهای بیرده (ابودردا)، اشترمل، سیادره، پیرپازول، شهرستانه، گل زرد، تخته گلی، تخته سفید، باباکمال، سوتلق و مالیچه می‌شود.
رئیس اتحادیه تولیدکنندگان و فروشندگان فرش دست‌باف استان همدان با ابراز اینکه از نظر بافت، گره‌های قالی تویسرکان گره ترکی یا همان متقارن و بیشتر یک پود هستند و پرز بلند و نرمی دارند، اظهار کرد: رج‌شمار فرش تویسرکان معمولاً بین 20 تا 30 است حال آنکه رنگ‌های مورد استفاده بافندگان تویسرکانی معمولاً سرمه‌ای و قرمز و از نوع رنگرزی گیاهی یا شیمیایی است.
در ادامه عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دست‌باف ایران نیز در ادامه با بیان اینکه دست‌باف‌های متفاوت در نقاط مختلف ایران این مزیت را برای ما ایجاد کرده‌اند که برای سلایق مختلف در جهان در حوزه فرش پاسخ درخوری داشته باشیم، گفت: با این تفاسیر فرش آصادقی نیز تبعاً مخاطب خود را در سطح بین‌الملل خواهد داشت.
مرتضی میری با اشاره به اینکه یکی از مزیت‌هایی که فرش ایران نسبت به سایر رقبا دارد همین است که می‌تواند از تنوع قومیتی و مناطق بافت مختلف استفاده کند، اظهار کرد: با توجه به این مزیت یقیناً امکان برنامه‌ریزی این ظرفیت وجود دارد.
وی ادامه داد: نکته این است که تا مسائل اساسی حوزه فرش در عرصه‌های تولید و تجارت حل نشود، ویژندسازی و ثبت ملی و بین‌المللی تأثیر چندانی نخواهد داشت.
میری با تأکید بر اینکه ویژندسازی و ثبت ملی و جهانی مناطق بافت گرچه مزیت‌هایی را به‌دنبال دارد اما وقتی ما همچنان با مشکل تعهد ارزی دست و پنجه نرم می‌کنیم و امکان صادرات محصول فراهم نیست و یا اینکه هنوز بیمه بافندگان فرش ما درست انجام نمی‌شود که انگیزه برای تولید باکیفیت فرش باشد و یا سایر مشکلات عدیده حل‌نشده حوزه فرش، نمی‌توان انتظار داشت از قِبل این کارها نتیجه مطلوبی حاصل شود، تصریح کرد: درواقع در عدم حل این مشکلات این موضوع صرفاً در حد یک اسم ثبت‌شده باقی خواهد ماند.
وی با تأکید بر اینکه البته نمی‌توان منکر مزیت‌های این قبیل کارها در حوزه مالکیت معنوی یک ویژند، طرح و نقشه در سطح بین‌المللی شد، اظهار کرد: اما مسئله این است که اثر جدی در تولید، صادرات و معیشت فعالان این عرصه نخواهد داشت.
عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دست‌باف ایران با تأکید بر اینکه ثبت جهانی بافت یک منطقه‌این اثرگذاری محدود را خواهد داشت که در صورت کپی‌برداری از آن، امکان پیگیری حقوقی در جوامع بین‌الملل را داریم ابراز کرد: در این بخش نیز هنوز فرایند چگونگی آن مشخص نیست گرچه تلاش‌های خانم رافع، رئیس مرکز ملی فرش ایران ستودنی است و ما نیز در اتحادیه و اتاق بازرگانی در تلاش هستیم تا مشکلات را مرتفع کنیم اما تاکنون کاری از پیش نبرده‌ایم.
میری با بیان اینکه در حال حاضر تعهد ارزی و مشکل بازگشت فرش‌های ایرانی از عمده مشکلات پیش روی تولیدکنندگان، صادرکنندگان و فعالان این عرصه در بخش‌های مختلف است، عنوان کرد: توافقاتی با شورای گفت‌وگوی دولت و بخش خصوصی داشتیم که اگر عملیاتی شود گشایش‌هایی ایجاد خواهد کرد اما مسئله این است که طی سالیان گذشته آنقدر از این وعده‌های تحقق نیافته شنیده‌ایم که دیگر اعتمادی به این قول‌ها و وعده‌ها نداریم.
وی در تشریح مشکل بازگشت فرش ایرانی، خاطرنشان کرد: بر اساس تبصره ماده 121 آیین‌نامه قانون امور گمرکی، هر کالایی که از ایران صادر می‌شود اگر مورد استفاده و تعمیر در خارج از کشور قرار گیرد باید با پرداخت عوارض و حقوق گمرکی به کشور بازگردد.
وی ادامه داد: در مورد فرش، رعایت این مسئله برای گمرک امکان‌پذیر نیست زیرا بیش از 80 درصد فرش ایرانی به‌صورت مستعمل صادر می‌شود حال آنکه گمرک حتی نمی‌تواند تشخیص دهد آن فرش نو یا مستعمل بوده که صادر شده؛ بنابراین تمام فرش‌های ایرانی صادرشده مشمول این تبصره شده‌اند که برای فعالان حوزه تولید و صادرات توجیه اقتصادی ندارد.
عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دست‌باف ایران با اشاره به اینکه فرش ایرانی باید با 80 درصد پرداخت عوارض گمرکی به ایران بازگردد، گفت: متأسفانه هنوز این مشکل علیرغم پیگیری‌ها پابرجاست حال آنکه عدم حل این مسئله منجر به بیکاری بخش اعظمی از رفوگران‌حرفه‌ای فرش و مهاجرت آن به ترکیه و از دست رفتن ارزش افزوده حاصل از این کار شده است.
میری با بیان اینکه بیشتر فرش‌های دست‌باف دست دوم ایرانی صادر می‌شوند از این‌رو بعد از مدتی نیازمند مرمت و شست‌وشو هستند، تصریح کرد: بندی در قانون گمرک ایران وجود دارد که هرگونه بازگشت کالای دست دوم و کارکرده به کشور ممنوع است؛ همچنین اگر مبدأ ارسال‌کننده اولیه فرش مشخص نباشد، اجازه بازگشت فرش را نمی‌دهند این در حالی است که اتحادیه‌های صادراتی این هنر- صنعت، تلاش دارند این بند قانون را اصلاح کنند که متأسفانه تا به امروز موفق نشده‌اند.
به گفته وی؛ درآمدزایی که می‌توانست برای ایران باشد به بهانه اصلاح‌نشدن یک بند قانونی، به محاق رفته است.
عضو هیئت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دست‌باف ادامه داد: ترکیه 15 سال پیش متوجه ضعف ایرانیان در اصلاح این بند قانونی شد از این‌رو این ضعف را به فرصت تجاری تبدیل و شهرک‌های را برای خدمات و تعمیر فرش ایجاد کردند، در حال حاضر نیز فرش‌های نفیس و قیمتی که هزینه تعمیرات آن‌ها بالاست در این شهرک‌ها رفو می‌شوند و اینگونه درآمد بالایی برای رفوگران ایجاد می‌کند.
میری خاطرنشان کرد: در 15 سال اخیر شاهد خروج رفوگران ایرانی بودیم؛ در ابتدا رفوگران خبره و در پنج سال اخیر هر رفوگری که بازار مهارت این کار را داشت نیز به ترکیه مهاجرت کرد.
وی ادامه داد: در ترکیه کار زیاد است هر شخصی که بتواند ارزان کار کند بدون تردید به وی بیشتر کار می‌دهند. مهاجرت رفوگران ایرانی به ترکیه شکل کارگری دارد و رفوگران شب‌ها در همان شهرک‌های رفوی فرش اقامت دارند.

طاهره ترابی مهوش