سپهرغرب، گروه - طاهره ترابی مهوش : موقعیت جغرافیایی و تنوع اقلیمی ایران موجب شده تا درصد احتمال وقوع برخی حوادث طبیعی در کشور افزایش یابد، حال آنکه به جز زلزله، اغلب حوادث غیرمترقبه کشور از قبیل سیل، آتش‌سوزی جنگل‌ها و مراتع، خشک شدن دریاچه‌ها و تالاب‌ها، رانش زمین، بیابانزایی، افزایش ریزگردها، شن‌های روان، آلودگی هوا و کاهش منابع آب شرب و کشاورزی، همگی با تخریب محیط زیست و از بین رفتن منابع اکولوژیکی در ارتباط هستند.

پدیده سیل به‌عنوان یکی از بلایای طبیعی بسیار مخرب کشور، همانند زلزله توانایی رساندن خساراتی سنگین و جبران‌ناپذیر را دارد و می‌توان گفت که در اثر جریان سیلاب آلوده شهری و به علت انتقال و ورود طیف گسترده‌ای از آلاینده‌های مختلف به محیط‌های آبی و خاکی، عدم توازن اکولوژیکی در محیط زیست ایجاد می‌شود.

خطر وقوع سیل هنگامی برای یک منطقه تهدیدآمیز است که هم احتمال آب‌گرفتگی آن منطقه وجود داشته باشد و هم اینکه آن منطقه نسبت به این واقعه خسارت‌پذیر باشد که نمونه این اتفاق را در سیل منطقه سیستان در هفته گذشته دیدیم، بنابراین در حال حاضر مهم‌ترین موضوع مورد بحث گام برداشتن به سوی موارد کاربردی و تدابیر پیشگیری از تأثیرات مخرب سیل و سیلاب بر محیط زیست است.

بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در این شماره از صفحه زیست‌بوم به گفت‌وگو با دبیر پیشین کارگروه آب ستاد توسعه فناوری‌های آب، خشک‌سالی، فرسایش و محیط زیست معاونت علمی‌وفناوری ریاست‌جمهوری و استاد تمام هیدرولوژی و منابع آب بپردازیم که در ادامه می‌خوانید:

دکتر جهانگیر پرهمت، با بیان اینکه جاری شدن سیل دو علت دارد، گفت: به هرحال اگر مقدار و ظرفیت بارش بر روی سطح زمین بیش از حد نفوذ خاک باشد، شاهد به جریان افتادن رواناب و تجمع آن و جاری شدن سیل خواهیم بود.

وی ادامه داد: عاملی که باعث تجمع بیش از حد رواناب‌ها و بروز سیل می‌شود به دو عامل طبیعی و انسان‌ساز وابسته است.

وی با تأکید بر اینکه عامل طبیعی به میزان بارش و نوع آن مرتبط است، ابراز کرد: وقتی بارندگی به شکل باران با شدت بالا نازل می‌شود و میزان و شدت آن بیشتر از نرخ نفوذ آب در زمین بوده و یا میزان آن به حدی است که علاوه بر پر کردن چاله‌ها و گودال‌ها و در عین حال سیراب کردن پوشش گیاهی بر روی سطح زمین، به‌صورت رواناب جاری شده و بعد این رواناب‌ها به هم پیوسته و سیل را ایجاد می‌کنند.

این استاد دانشگاه با اشاره به اینکه نوع دیگری از حالت طبیعی سیل در مناطق کوهستانی که برف‌گیر هستند ایجاد می‌شود، اذعان کرد: در این مناطق در فصل ذوب برف، با بارندگی‌های گرم روی سطح برف، شاهد جاری شدن سیل خواهیم بود.

پرهمت با بیان اینکه همه موارد بروز سیل بر اثر تغییر اقلیم نیست بلکه دربرخی مواقع اقلیم منطقه منجر به بروز سیل می‌شود، اذعان کرد: همواره در کشور ما شاهد بروز سیل‌های متعددی بودیم که هیچ‌کدام ناشی از تغییر اقلیم نیست.

وی افزود: برای مثال در یکی از تابستان‌های دهه 80 در منطقه سیستان و بلوچستان در پی موج گرمی از اقیانوس هند، شاهد بارش شدیدی بودیم که سدها نه‌تنها شارژ شدند بلکه سرریز کردند، این اتفاق را نمی‌توان ناشی از تغییر اقلیم دانست بلکه یک امر طبیعی است.

وی با بیان اینکه دومین عامل سیل‌خیز بودن یک منطقه به عوامل انسان‌ساز بازمی‌گردد که مهم‌ترین آن تغییر کاربری است عنوان کرد: وقتی روی زمین تغییرات ایجاد می‌کنیم حالت و شکل زمین تغییر یافته که این امر بر میزان نفوذپذیری خاک تأثیر می‌گذارد.

این استاد تمام منابع آب، خاطرنشان کرد: عواملی همچون کاهش پوشش گیاهی و تغییر کاربری باعث کاهش نفوذپذیری و جذب رطوبت خاک می‌شود، درنتیجه شاهد جاری شدن سیل در پی بارندگی خواهیم بود.

پرهمت با بیان اینکه بخش اعظمی از سیل‌های اخیر در کشور ناشی از همین عوامل انسان‌ساز است، اذعان کرد: شدت سیل‌خیزی بر اثر تغییر کاربری و بهره‌برداری نامناسب از اراضی بیشتر شده است.

وی ادامه داد: تخریب پوشش گیاهی بیشتر از طریق چرای بی‌رویه دام، کندن بوته‌ها برای سوخت، قطع درختان به‌منظور گسترش اراضی کشاورزی، استفاده بی‌رویه از چوب‌های درختان برای ساخت اماکن و منازل و تهیه زغال و استفاده از سرشاخه‌های درختان برای سوخت و خوراک دام صورت می‌گیرد.

وی با تأکید بر اینکه شخم بی‌رویه زمین، به‌ویژه در اراضی دارای شیب در جهت عمودی و شخم اراضی کم‌بازده و مرتعی به خصوص در زمین‌های دیمی در نقاط کوهستانی استان، باعث سخت شدن زمین و کمک به جاری شدن آب در دامنه‌ها و وقوع سیل می‌شود، اذعان کرد: دست‌کاری مسیل‌ها و ایجاد موانع و محدویت برای حرکت آب‌های روان، موجب کاهش میزان جریان آب و جاری شدن سیل می‌شود و می‌تواند از خسارات سیل جلوگیری کند.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه اشغال مسیل‌ها و حریم رودخانه‌ها از طریق ساخت منازل و یا گسترش اراضی کشاورزی و باغ‌ها موجب کند شدن حرکت آب و تغییر مسیر آب‌های جاری می‌شود تصریح کرد: عدم توجه به قوانین، مقررات و هشدارهای مسئولان و دست‌اندرکاران محیط زیست و منابع طبیعی و به طور کلی عدم توجه به بسیاری از سیل‌های اتفاق‌افتاده در سال‌های اخیر در کشور، به خاطر تخریب طبیعت و دست‌کاری غیرعاقلانه در محیط اطراف روستاها بوده که به طور عمده منشأ سودآوری و بهره‌برداری بی‌رویه از منابع طبیعی داشته؛ اصلاح آن‌ها در جلوگیری از جاری شدن سیل در سال‌های آینده بسیار مؤثر و کارساز است.

پرهمت با بیان اینکه در سیل سیستان و بلوچستان شاید یک عامل آن شدت بارش بود اما مسئله اصلی به تغییرات کاربری ایجادشده در بالادست حوزه و مدیریت نامناسب سدهای بالادست بازمی‌گردد، افزود: البته در بسیاری از سیل‌های اخیر این مدیریت نادرست بر سدها را شاهد بوده‌ایم.

وی با اشاره به اینکه سیل حوزه بلوچستان جنوبی و منطقه دشته یاری حاصل از همین مدیریت نادرست سدها است اظهار کرد: متأسفانه این اتفاق را در سال 98 نیز شاهد بودیم.

این پژوهشگر حوزه آب با بیان اینکه وقتی سد پر می‌شود سرریز کرده و به‌صورت همزمان دریچه‌ها نیز باز می‌شود در نتیجه شاهد بروز سیلاب در پایین‌دست خواهیم بود تشریح کرد: حال آنکه سیلاب جاری شده بیشتر از ظرفیت رودخانه‌ها در پایین‌دست بوده؛ بنابراین سیل به راه می‌افتد.

پرهمت با اشاره به آسیب‌های زیست‌محیطی سیل، گفت: مهم‌ترین آسیب فرسایش خاک است زیرا هر سانتی‌متر خاک برای شکل‌گیری چندین سال زمان نیاز دارد حال این خاک در پی بروز سیل دچار فرسایش شده و از بین می‌رود.

وی خاطرنشان کرد: به هر حال درست است که بارندگی‌های شدید منجر به سیل می‌شود اما متأسفانه آن چیزی که در عرصه اتفاق افتاده و خسارت و شدت سیل را بیشتر می‌کند، دخل و تصرفاتی است که در عرصه‌های منابع طبیعی اتفاق می‌افتد. بدون شک کاهش سطح پوشش گیاهی، اقدامات توسعه‌ای و عمرانی نامناسب، تغییر کاربری‌های غیرمجاز و استفاده غیراصولی از عرصه‌ها و تجاوز به حریم رودخانه‌ها بروز یا تشدید چنین سیل‌های ویرانگری را در پی داشته است.

وی با تأکید بر اینکه از دست دادن آب دیگر آسیب زیست‌محیطی است که بر اثر بروز سیل شاهد آن هستیم، تشریح کرد: آنچه مسلم است اینکه با هر سیل بخش اعظمی از آب که می‌شد آن را با برنامه درست مدیریت کرد از چرخه اکولوژیکی یک منطقه خارج می‌شود.