یک پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی با تأکید بر اینکه تعزیه تنها هنر نمایشی جهان است که در تمامی ارکانش اعم از شعر، موسیقی، لباس و... معیار و فرمول دارد، گفت: در هیچ هنر نمایشی دنیا نمی‌توان پیدا کرد شخصیتی که مثلاً لباس به رنگ قرمز بر تن دارد، انسان بدی است یا کسی که زرد بر تن دارد، انسان بدی است که تردید دارد و بعداً خوب می‌شود. کسی که سبز می‌پوشد از اولیای الهی است یا شخصیت سفیدپوش، شهید می‌شود.
منصور قربانی با تسلیت ایام عزاداری سید و سالار شهیدان امام حسین(ع) و در تبیین مفهوم واژه «آیین»، اظهار کرد: بشر از زمانی که حیات یافت، با برخی حوادث مانند سیل، زلزله، خطر حیوانات درنده و... مواجه شد و احساس ترس به او دست داد که برای فرار از این ترس‌ها، به برخی عناصر نظیر سنگ و کوه پناه برد و چه بسا سنگ‌پرستی و بت‌پرستی ریشه در همین فرایند داشته است.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی با بیان اینکه بشر با این کار، ترس را به رجا بدل ساخت تا امید به زندگی را در دل خود بپروراند، ادامه داد: این پناه‌جویی‌ها رفته رفته شکل جمعی به خود گرفتند و آیین‌ها ایجاد شدند که چندین هزار مدل آیین‌های پرستش دسته‌جمعی در مناطق مختلف جهان از مصادیق آن است.
قربانی ادامه داد: در پی آن، شکل‌های مختلف اجرای آیین‌ها طراحی شد؛ آیین‌هایی همچون منقبت‌خوانی، شمایل‌گردانی، چاووش‌خوانی، قمری‌خوانی، علم‌گردانی، کتل‌گردانی و ده‌ها آیین محرمی و عاشورایی در این راستا متولد شدند که از آنها، هنرهای آیینی نظیر پرده‌خوانی، نقالی، شبیه‌خوانی، تعزیه و... شکل گرفت.
*ارکان هنرهای آیینی
وی با اشاره به اینکه تعزیه‌خوانی یک هنر موضعی و سنتی نبوده بلکه پیشرو است و جریان دارد، افزود: بعضاً می‌شنویم که نسل جوان با تعزیه میانه‌ای ندارد که البته بخشی از علت مربوط به تعزیه‌خوانان و خوانندگان و نوازندگانی است که گاه ابداعات خطرناکی را در حوزه تعزیه‌خوانی دارند.
قربانی، ارکان هنرهای آیینی از جمله تعزیه را یادآور شد و توضیح داد: یکی از ارکان، شعر و ادبیات است که از دیرباز مطرح بوده است، مثلاً در حوزه نقالی، ادبیات و طومارنویسی را می‌توان نام برد یا در حوزه تعزیه، شعر و نظم و البته در جاهایی نثر، بسیار موضوعیت دارد. نمایش، رکن دیگر هنرهای آیینی است که هر یک شکلی از نمایش را به منصه ظهور و بروز می‌رسانند.
وی ادامه داد: حتی هنر تجسمی را نیز می‌توان رکنی از هنرهای آیینی محسوب کرد که در تعزیه، علم و کتل‌ها مصداقی از هنر تجسمی هستند. کلاه‌خود قلم‌زنی شده یا خوشنویسی بر روی شمشیر از دیگر مظاهر هنرهای مختلف در آیین تعزیه هستند.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی با اشاره به اینکه موسیقی از دیگر ارکان هنرهای آیینی و اتفاقاً اصلی‌ترین رکن به‌شمار می‌رود، بیان کرد: شاید دیگر ارکان ذکر شده در آیین شبیه‌خوانی قابل چشم‌پوشی باشند اما موسیقی را نمی‌توان از این آیین حذف کرد زیرا یک رکن اساسی بوده که از قدیم با آیین‌ها و با مذهب ممزوج بوده است. قرائت قرآن کریم نیز از دیرباز با لحن همراه بوده و مداحی و روضه یا چاووش‌خوانی بدون موسیقی موضوعیت ندارند.
این پژوهشگر موسیقی آیینی با یادآوری اینکه اسامی ردیف‌ها و گوشه‌های موسیقی عمومأ منطبق با مفاهیم مذهبی هستند، اظهار کرد: پیداست که موسیقی در مذهب و آیین ما تنیده شده است. اساتید بزرگی از جمله ابوالحسن صبا قائلند که تعزیه حافظ و میراث‌دار گوشه‌های ایرانی است. تاریخ موسیقی ایران گواه آن است که ریشه برخی ردیف‌ها و گوشه‌ها برخاسته از هنر تعزیه هستند با این توضیح که اساتید قدیمی تعزیه گوشه‌ای را خلق کردند که به تدریج وارد موسیقی ایرانی شده است.
قربانی با اشاره به اینکه شبیه‌خوانی هنری بدیع، جذاب، فاخر و کامل است، اظهار کرد: تأکید کرد: درباره تاریخ این هنر روایت‌های مختلفی وجود دارد که هیچ‌یک مستند و مستدل نیست. نقل است که یزید بعد از واقعه کربلا از لشکریان خود خواست تا صحنه‌های این واقعه را برای او به نمایش درآورند که اگر این ادعا صحیح باشد، این نمایش‌ها را باید اولین تعزیه‌های تاریخ بنامیم. بر همین اساس است که تعزیه‌ای با نام بارگاه یزید یا خرابه شام شکل گرفت.
*تاریخچه هنرهای آیینی
وی با تأکید بر اینکه تاریخچه هنرهای آیینی به‌ویژه شبیه‌خوانی و تعزیه از دوران صفوی مستند و مشخص است، توضیح داد: از این دوران به بعد می‌توانیم علمی‌تر راجع به این آیین صحبت کنیم که البته در این دوران، شکل کاملی از این هنر را نداریم که ترکیبی از هنرهای مختلف بود. تکامل شبیه‌خوانی به‌تدریج اتفاق می‌افتد اما تکامل اصلی که برآیند آن را امروز می‌بینیم، مربوط به دوران قاجار به‌ویژه عهد ناصری است.
پژوهشگر موسیقی آیینی تصریح کرد: در این دوران، سفرها به اروپا منجر به الگو گیری از تئاتر شده و آیین تعزیه کم‌کم تکامل می‌یابد، همچنین تکیه دولت در این دوران تأسیس شد و بنایی بود که در دوره ناصری به منظور اجرای مراسم تعزیه و برگزاری آیین‌های سوگواری و روضه‌خوانی در ایام عاشورا در پایتخت احداث شد. در همین عصر است که ساز ترومپت از اروپا وارد ایران شد و به آیین تعزیه راه یافت که همچنان به حیات خود ادامه می‌دهد اما آسیب اینجاست که هیچ کار خلاقانه، نوآورانه و شکیلی در حوزه موسیقی تعزیه از دوران قاجار تا کنون شاهد نبودیم.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی با بیان اینکه هر اتفاق جدیدی که در هنر تعزیه می‌افتد نوآوری نیست، توضیح داد: مرحوم استاد هاشم فیاض قائل بود که نوآوری در هنر تعزیه موضوعیت دارد و امکان‌پذیر است به شرط آنکه هیچ کاری نکنیم و از اصل دور نشویم. تمامی آسیب‌هایی که امروز در هنر تعزیه شاهدیم ناشی از بی‌دانشی‌ها و بی‌تدبیری‌هایی است که به اسم نوآوری اتفاق افتاده است. اینکه در تعزیه با ترومپت یا ساز دیگری یک ملودی غربی نواخته شود، نوآوری نیست بلکه خطا و آسیب است. امروز از آنجا که منابع علمی و تخصصی در حوزه تعزیه وجود ندارد، متأسفانه از اصل دور شدیم و این یک فاجعه است.
*تعزیه؛ هنری با معیارها و فرمول‌های مشخص
وی افزود: همه چیز در تعزیه حساب شده است، مثلاً اگر بازیگر نیم‌دور زد یعنی از خیمه‌ای به خیمه دیگر می‌رود یا اگر یک دور زد یعنی از یک منطقه به منطقه دیگری جابجا شده است. اگر دور زدن در جهت عقربه ساعت باشد یعنی به آینده رجوع دارد و اگر بر عکس باشد، یعنی به گذشته اشاره می‌شود. امروزه اینها بعضاً در تعزیه اشتباه اجرا می‌شود، حال آنکه در قدیم حساب و کتاب داشت و لذا تأکید می‌شود که از اصل تعزیه نباید جدا شویم.
قربانی در خصوص تأثیرات عاطفی تلفیق شعر و موسیقی در هنر تعزیه، توضیح داد: هر کدام از آوازها نوعی از عاطفه و احساس را به مخاطب انتقال می‌دهند لذا انتخاب آواز در روضه و تعزیه و نظیر اینها نکته بسیار مهمی است. مثلاً آواز شور و متعلقات آن با موضوعات و مفاهیمی همچون حزن و اندوه و پشیمانی و احساساتی از این دست همخوانی دارد، اگر خواننده به اشتباه برای انتقال این مفاهیم و معانی به آواز همایون روی آورد، طبعاً نخواهد توانست احساسات مخاطب را تحت تأثیر قرار دهد و فضای مورد نظر را ایجاد نمی‌کند.
این پژوهشگر موسیقی آیینی و مذهبی در پایان بیان کرد: تعزیه روضه‌خوانی، مداحی یا ترانه‌خوانی یا اذان‌گویی نیست بلکه همه هنرها را از تصنیف گرفته تا آواز، ریتم، ادبیات روایی و دیگر هنرها را در خود دارد.
منبع: خبرگزاری ایسنا
شناسه خبر 84506
