تا قبل از کرونا این صنعت پس از نفت و خودروسازی، سومین صنعت برتر جهان بود، گردشگری با ویژگی‌های منحصربه‌فرد و پویایی خود، توجه بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه را به خود جلب کرده است.
شورای جهانی سفر و گردشگری، سهم گردشگری از تولید ناخالص داخلی جهان را 7.6 درصد معادل 7.7 تریلیون دلار اعلام کرده است و در ایران نیز عامل پنج درصد تولید ناخالص داخلی و 6 درصد اشتغال کشور است، منحنی رشد گردشگری در کشور صعودی است و با توجه به ظرفیت‌های آن می‌تواند یکی از پیشران‌های اقتصادی در جهان و ایران باشد.
با نگاهی به آمار گردشگران بین‌المللی و سود حاصل از گردشگری در سال 2023 میلادی و 10 مقصد برتر پُربازدید، متوجه می‌شویم سه کشور فرانسه، آمریکا و اسپانیا همچنان جایگاه خود را حفظ کرده‌اند و دو کشور رقیب منطقه‌ای ایران یعنی ترکیه و امارات نیز با درآمد بالاتر از 50 میلیارد دلار، در جایگاه پنجم و ششم قرار گرفته‌اند و جالب‌تر آنکه امارات از رتبه 13 در سال 2019 به رتبه ششم و عربستان با رشد 59 درصد از رتبه 27 به 12 جهان رسیده‌اند، جایگاه ایران در این رتبه‌بندی 73 در میان 119 کشور جهان بوده که نشان‌دهنده نامناسب بودن این جایگاه در مقایسه با رقبای منطقه‌ای است.
گردشگری به این دلیل مورد توجه برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران (در مقیاس بزرگ) و نواحی جغرافیایی (در مقیاس کوچک‌تر) قرار گرفته که نقش عمده آن بهبود توسعه بین بخش‌ها و ارتقای سیستم‌های ملی، منطقه‌ای، محلی و همچنین درنظر گرفتن ملاحظات زیست‌محیطی است.
«توسعه گردشگری» به‌عنوان یکی از ابعاد توسعه اقتصادی فرهنگی، بسیار مهم است. در عصر کنونی گردشگری یکی از ارکان بنیادی توسعه در جهان بوده که غفلت از آن باعث کُندی حرکت چرخ‌های توسعه همه‌جانبه می‌شود. در این راستا مناسب‌ترین و مطلوب‌ترین شیوه توسعه گردشگری، در دو مقوله نهفته است: یکی ایجاد بستر لازم برای استقرار این صنعت و دیگری از میان برداشتن موانع و مشکلات احتمالی سد راه آن.
ایران به‌عنوان یکی از کشورهای دارای تاریخ و فرهنگ غنی، ظرفیت عظیمی در این زمینه دارد، بااین‌حال سهم گردشگری در تولید ناخالص داخلی (GDP) ایران همچنان نسبت به کشورهای مشابه در منطقه و جهان، کمتر است. براساس گزارش‌های موجود، صنعت گردشگری در ایران سهم پنج درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) را دارد و سهم آن از اشتغال کشور، حدود 6 درصد است. یکی از دلایل اصلی کم بودن سهم ایران، کمبود زیرساخت‌های مناسب گردشگری است (اتاق ایران آنلاین، 15 فروردین‌ماه 1403).
استان همدان نیز در کشور ایران با دارا بودن آثار تاریخی ارزشمند، طبیعت بکر و جاذبه‌های فرهنگی متنوع، ظرفیت زیادی برای توسعه صنعت گردشگری دارد. این صنعت می‌تواند به‌عنوان یک موتور محرک، نقش مهمی در رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال و توسعه پایدار استان ایفا کند. بااین‌حال، گردشگری همدان با چالش‌های جدی روبه‌رو بوده که مانع از تحقق کامل و بالفعل شدن این ظرفیت بالقوه شده است.
از طرف دیگر، با بروز تنش آبی سال 1401 و ورود به مرحله بحران آب، دیگر بخش کشاورزی نمی‌تواند محور توسعه استان همدان قرار گیرد و بنابراین مسیر اقتصادی استان با ریل‌گذاری جدید، باید به سمت گردشگری تغییر کند.
در این یادداشت به دنبال پاسخ به سؤالات زیر خواهیم بود:
چرا صنعت گردشگری در استان همدان جان نمی‌گیرد؟ چگونه گردشگری می‌تواند پیشران رشد و توسعه استان همدان شود؟ تقویت ارتباط گردشگری با صنایع‌ دستی استان چگونه می‌تواند منجر به رشد و توسعه و اشتغال شود؟ چه راه‌ حلی برای فصلی بودن اقتصاد گردشگری در استان همدان وجود دارد؟ چرا مسیر اقتصادی استان همدان گردشگری است و نه کشاورزی؟ چرا برخی استان‌ها در جذب گردشگر موفق‌تر از همدان هستند؟
نکته نخست: در پاسخ به این پرسش که چرا صنعت گردشگری در استان همدان جان نمی‌گیرد؟ باید گفت فقدان یک برنامه جامع و بلندمدت برای توسعه گردشگری، منجر به پراکندگی تلاش‌ها و عدم بهره‌برداری بهینه از ظرفیت‌های موجود شده است.
یکی از اصلی‌ترین مشکلات در توسعه گردشگری همدان، ضعف زیرساخت‌ها است. بسیاری از مقامات و فعالان صنعت گردشگری بر این نکته تأکید دارند که نبود زیرساخت‌های کافی، ازجمله هتل‌ها، بستر حمل‌ونقل و امکانات تفریحی، به‌شدت مانع جذب گردشگران می‌شود. این عدم وجود زیرساخت‌ها نه‌تنها به تجربه گردشگران آسیب می‌زند، بلکه روی تصمیم‌گیری‌های آن‌ها برای بازگشت به این استان تأثیر می‌گذارد.
علاوه‌بر این، ضعف در تبلیغات داخلی و خارجی و همچنین نبود یک سردمدار یا رهبر قوی در حوزه گردشگری همدان، به‌عنوان دیگر مشکل بنیادین شناخته می‌شود. فعالان گردشگری در همدان به این نکته اشاره کرده‌اند که در این استان هیچ‌کس مسئولیت جدی در زمینه گردشگری را به‌عهده نمی‌گیرد و این امر باعث عدم هماهنگی در تلاش‌ها برای جذب گردشگران می‌شود.
نبود منابع مالی کافی برای راه‌اندازی برخی پروژه‌های مهم گردشگری در همدان و عدم وجود استراتژی جامع و کارآمد برای معرفی استان همدان به‌عنوان یک مقصد گردشگری، از عوامل مؤثر بر پسرفت این صنعت است؛ به گفته برخی مقامات، اجلاس‌های جهانی گردشگری می‌تواند فرصتی مناسب برای معرفی استان باشد، اما فقدان برنامه‌ریزی مؤثر و عدم حضور فعال در این رویدادها، مانع از بهره‌برداری از این فرصت‌ها شده است.
همچنین، تجزیه‌وتحلیل‌های اجتماعی نیز نشان می‌دهد که احساس امنیت گردشگران، نحوه برخورد جامعه میزبان و میزان مشارکت محلی‌ها، می‌تواند تأثیر زیادی بر رضایت گردشگران داشته باشد.
نکته دوم: در جواب این سؤال که آیا گردشگری می‌تواند پیشران رشد و توسعه استان همدان شود؟ باید گفت دستیابی به رشد اقتصادی بالا و پایدار، مستلزم شناسایی و تقویت پیشران‌های رشد است؛ پیشران‌ها آینده اقتصادی هر جامعه‌ای را تعیین می‌کنند. مسیر رشد اقتصادی هر کشور در آینده کوتاه‌مدت و حتی بلندمدت تا حد زیادی تحت‌ تأثیر نقشی است که بخش‌های پیشران ایفا خواهند کرد و ازاین‌جهت شناسایی پیشران‌های رشد از اهمیت بسیاری برخوردار است.
در توضیح پیشران رشد اقتصادی گفته می‌شود که پیشران‌ها بخش‌هایی هستند که می‌توانند با نرخی بیش از متوسط اقتصاد رشد کنند. علاوه‌بر آن، بخش‌هایی که بتوانند با ایجاد تقاضا برای سایر فعالیت‌های اقتصادی، موجب رشد سایر بخش‌ها شوند نیز به تعبیری یک بخش پیشران محسوب می‌شوند. (سالک، حسن، 1398، آیا گردشگری پیشران رشد و توسعه استان است؟، همدان پیام )
استان همدان با داشتن آثار تاریخی، موزه‌ها، مساجد، مراکز مذهبی و تاریخی اقلیت‌ها، کاروان‌سراها، باغ‌های تاریخی، پُل‌های تاریخی، غار علیصدر و غیره، نتوانسته از این ظرفیت‌ها برای رشد و توسعه استان استفاده کند.
گردشگری به‌عنوان یک صنعت چندوجهی، می‌تواند بر جنبه‌های مختلف زندگی مردم تأثیر مثبت بگذارد. ایجاد اشتغال در بخش‌های مختلف مانند هتلداری، رستوران‌داری، صنایع‌ دستی و حمل‌ونقل، افزایش درآمدهای محلی، بهبود زیرساخت‌ها، معرفی فرهنگ و تمدن غنی همدان به جهان و تقویت تعاملات اجتماعی، ازجمله مزایای توسعه گردشگری هستند.
نکته سوم: در پاسخ به این سؤال که برای تقویت ارتباط گردشگری با صنایع‌ دستی که باعث رشد و توسعه و اشتغال در استان می‌شود، چه اقداماتی باید انجام شود؟ باید گفت صنایع‌ دستی در رونق صنعت گردشگری، به‌عنوان سفیران ماندگار و خاموش عمل می‌کنند و به تنوع فرهنگ محلی یک منطقه، رنگ‌وبویی خاص می‌دهند.
بنابراین ایجاد بازارچه‌های صنایع‌ دستی در مناطق گردشگری، برگزاری جشنواره‌های صنایع‌ دستی، آموزش مهارت‌های صنایع‌ دستی به جوامع محلی، ترویج استفاده از صنایع‌ دستی در صنعت گردشگری، ایجاد همکاری و هم‌افزایی بین نهادهای دولتی و غیر دولتی (شامل شهرداری‌ها، اتاق‌های بازرگانی و سازمان گردشگری) تشویق هتل‌ها و رستوران‌ها به استفاده از صنایع‌ دستی در دکوراسیون داخلی و ارائه محصولات صنایع‌ دستی به‌عنوان سوغات، می‌تواند به افزایش تقاضا برای این محصولات کمک کند.
نکته چهارم: در پاسخ به این پرسش که چرا سهم همدان از گردشگران خارجی کم است؟ باید گفت یکی از متغیرهای مهم و تأثیرگذار در افزایش سرمایه‌گذاری به‌خصوص سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری، رسانه‌ها هستند؛ رسانه‌ها با اطلاع‌رسانی، نقد و ایجاد شفافیت، در هموار کردن راه سرمایه‌گذاری نقش دارند که از آن به‌عنوان «متغیر پنهان در سرمایه‌گذاری» نام‌ برده می‌شود.
کوتاهی در معرفی استان همدان به جهانیان مهم‌ترین عامل استقبال کم گردشگران خارجی در بازدید از آثار تاریخی، نقاط دیدنی و صنایع‌ دستی این استان است.
کمبود تبلیغات و بازاریابی در بازارهای خارجی: عدم تبلیغات کافی در بازارهای هدف، منجر به عدم آشنایی گردشگران خارجی با جاذبه‌های گردشگری همدان شده است.
مشکلات ویزا: پیچیدگی روند گرفتن روادید برای گردشگران خارجی، یکی از موانع اصلی جذب گردشگر است.
نبود تورهای گردشگری تخصصی: نبود تورهای گردشگری تخصصی برای گروه‌های مختلف مانند گردشگران طبیعت‌گرد، تاریخی و فرهنگی، باعث کاهش جذابیت همدان برای این گروه‌ها شده است.
صنعت گردشگری به‌شدت تحت‌ تأثیر فصول مختلف است، در ایام عید نوروز و تابستان تعداد گردشگران افزایش می‌یابد و در سایر فصول سال تعداد گردشگران کاهش می‌یابد و نه‌تنها بر درآمدزایی و اشتغال در صنعت گردشگری تأثیر منفی می‌گذارد، بلکه به‌طور کلی بر توسعه اقتصادی و اجتماعی استان نیز تأثیرگذار است.
نکته پنجم: پیرامون این موضوع که مسیر اقتصادی همدان گردشگری و نه کشاورزی است، باید نکات زیر را درنظر بگیریم: اول اینکه «نخستین و مهم‌ترین دلیل بحران آب و چالش‌های مربوط به آن، کشاورزی است» (قاسمی‌فرزاد، استاندار سابق همدان) دومین دلیل اینکه همدان دارای یک‌هزار و 700 اثر تاریخی و فرهنگی ثبت‌شده است که خود به‌تنهایی دلیل مهمی برای جلب گردشگران داخلی و خارجی محسوب می‌شود. سومین دلیل، توسعه گردشگری به‌عنوان یک صنعت پایدار است که نه‌تنها می‌تواند به‌عنوان منبع درآمد جدیدی برای مردم همدان عمل کند، بلکه به ایجاد فرصت‌های جدید شغلی بیشتری منجر خواهد شد. چهارمین دلیل اینکه استان همدان از منظر جغرافیایی و طبیعی نیز دارای ظرفیت‌های زیادی است، وجود کوهستان الوند، غار علیصدر و روستاهای هدف گردشگری، همگی می‌توانند در ارتقای این استان در زمینه گردشگری و اقتصاد نقش‌آفرین باشند.
نکته ششم: در پاسخ به پرسش آخر مبنی بر اینکه چرا برخی استان‌ها در جذب گردشگر موفق‌تر از همدان هستند؟ باید گفت عواملی مثل تبلیغات و بازاریابی مؤثر در شناخت جهانی شهرهایی مانند اصفهان، شیراز و یزد، بسیار تأثیرگذار بوده‌اند؛ همچنین استفاده از رسانه‌های اجتماعی، برگزاری جشنواره‌ها و رویدادهای فرهنگی و هنری بین‌المللی، توجه گردشگران خارجی را به این شهرها جلب کرده است. طبیعت بکر استان‌هایی مانند گیلان، مازندران و گلستان، با دارا بودن سواحل و جنگل‌های متعدد نیز توانسته طیف وسیعی از گردشگران را جذب کند. از طرفی وجود زیرساخت‌های گردشگری مانند هتل‌ها و اقامتگاه‌های لوکس و متنوع، وجود رستوران‌ها، مراکز خرید و امکانات رفاهی، تجربه سفر را برای گردشگران لذت‌بخش‌تر می‌کند.
خلاصه: گردشگری می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی استان همدان ایفا کند. با توجه‌ به ظرفیت‌های موجود، ضمن اندیشیدن راهکارهای مناسب، می‌توان گردشگری را به‌عنوان یک صنعت پایدار و درآمدزا در این استان توسعه داد. اما رسیدن به این هدف، نیاز به برنامه‌ریزی دقیق، سرمایه‌گذاری مناسب و همکاری همه دستگاه‌های مسئول است.
تنوع‌بخشی به جاذبه‌های گردشگری، مانند گردشگری طبیعت، گردشگری سلامت، گردشگری ورزشی و رویدادهای فرهنگی، می‌تواند به بهبود وضعیت گردشگری استان همدان کمک کند.
بهبود زیرساخت‌های گردشگری و سرمایه‌گذاری در ساخت هتل‌ها، رستوران‌ها، مراکز تفریحی و حمل‌ونقل نیز از الزامات جذب گردشگر است.
یکی از راه‌های مردمی‌سازی اقتصاد، کمک به بخش خصوصی در حوزه گردشگری است. چراکه تمامی منافع آن به مردم برمی‌گردد؛ رونق گردشگری به ایجاد اشتغال و افزایش درآمد جامعه محلی کمک می‌کند، همچنین به افزایش نوآوری در ارائه خدمات و رقابت‌پذیری و درنتیجه بهبود کیفیت خدمات‌دهی و کاهش هزینه‌ها نیز کمک می‌کند.

*حسن سالک، کارشناس اقتصادی و پژوهشگر توسعه