با پیشرفت زندگی شهری و فناوری، روابط همسایگی و بازی‌های محلی کودکان که در گذشته بخش مهمی از رشد اجتماعی آنان بود، کمرنگ شده است.
روان‌شناس تربیتی، بر این باور است که با تغییراتی در سبک زندگی و تلاش برای ایجاد فرصت‌های جدید، می‌توان این روابط را به گونه‌ای دیگر در دنیای مدرن بازسازی کرد.
در دنیای مدرن که فناوری و زندگی شهری به سرعت در حال پیشرفت است، بسیاری از مفاهیم که زمانی جزئی از هویت اجتماعی ما بودند، به فراموشی سپرده شده‌اند. یکی از این مفاهیم، روابط همسایگی و بازی‌های محلی کودکان است که در گذشته بخش مهمی از رشد اجتماعی و تربیتی آنان بود. اما امروز، با تغییرات گسترده در سبک زندگی، این روابط کمرنگ شده و نسل جدید کمتر با این تجربیات ارزشمند روبرو می‌شوند. برای فهم دقیق‌تر این تغییرات و پیامدهای آن، با دکتر ایراندخت فیاض، روان‌شناس تربیتی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی به گفت‌وگو پرداختیم.
*تأثیر تغییرات اجتماعی بر روابط همسایگی و رشد کودکان
دکتر ایراندخت فیاض معتقد است که با گسترش شهرنشینی و تغییر در ساختار زندگی خانوادگی، روابط همسایگی و بازی‌های محلی کودکان به‌شدت تحت تأثیر قرار گرفته‌اند. ما وقتی در مورد هر متغیری صحبت می‌کنیم، باید به آن در بستر اجتماعی و فرهنگی آن زمان نگاه کنیم. امروز، در جهان مدرن، زندگی به سرعت در حال تغییر است. از زندگی دامداری و کشاورزی گرفته تا زندگی صنعتی و امروز زندگی فراصنعتی، هرکدام از این دوره‌ها اقتضائات خاص خود را دارند. در گذشته، خانه‌های ویلایی و محل‌های سکونت خاص، باعث ایجاد روابط اجتماعی مستحکم‌تری می‌شدند. اما در دنیای امروز، با مهاجرت‌های مستمر و تغییرات اجتماعی، مفهوم «بچه محل» تقریباً از بین رفته است.
وی به تأثیرات این تغییرات بر رشد اجتماعی کودکان اشاره می‌کند و می‌گوید: در گذشته، خانواده‌ها در یک محل سکونت می‌کردند و روابط خویشاوندی و اجتماعی بسیار قوی‌تری داشتند. عمو، خاله، دایی، و دیگر اقوام نزدیک در یک محله زندگی می‌کردند، اما امروز به‌دلیل تغییرات زندگی شهری و سبک زندگی خانواده‌ها، بسیاری از این روابط از بین رفته. امروز، افراد به‌دلیل نیازهای شغلی و اقتصادی، مجبور به تغییر محل سکونت می‌شوند و این تغییرات باعث می‌شود که هویت محلی و قومی کمرنگ شود.
وی همچنین به تغییرات در سبک زندگی خانواده‌ها اشاره می‌کند: در جهان مدرن، خانواده‌ها به‌طور فزاینده‌ای پراکنده شده‌اند و این پراکندگی باعث می‌شود که ارتباطات خانوادگی و اجتماعی ضعیف‌تر شوند. علاوه بر این، مشغله‌های کاری و زندگی پرتنش شهری باعث می‌شود که افراد حتی فرصت دیدار همسایگان و آشنایان را نداشته باشند. در این شرایط، کودکان از فرصت‌های اجتماعی و آموزشی که در گذشته از طریق همسایگان و بازی‌های محلی به‌دست می‌آوردند، محروم می‌شوند.
روان‌شناس تربیتی عنوان می‌کند: امروز خانواده‌ها به دلایل مختلف اقتصادی یا سبک زندگی مدرن، کمتر فرزند می‌آورند. این موضوع حتی در برج‌ها و آپارتمان‌های بزرگ هم مشاهده می‌شود؛ جایی که اگر هم خانواده‌ای زندگی کند، تعداد کودکان آن بسیار کم است. این کاهش فرزندآوری، باعث می‌شود که فرصت‌های ارتباطی و اجتماعی برای کودکان کمتر شود.
فیاض در ادامه به تغییرات فرهنگی نیز اشاره می‌کند: امروزه، حیوانات خانگی جایگزین اعضای خانواده شده‌اند. افراد وقت و انرژی خود را بیشتر صرف مراقبت از حیوانات خانگی می‌کنند تا ارتباطات انسانی. این تغییرات نشان‌دهنده یک بحران در روابط اجتماعی است که به‌ویژه در زندگی شهری و مدرن به چشم می‌خورد.
*آیا ایجاد روابط صمیمانه با همسایگان در دنیای مدرن امکان‌پذیر است؟
وی به واقعیت‌های زندگی مدرن اشاره می‌کند: در دنیای کنونی که فردگرایی و شخصی‌سازی سبک زندگی به‌شدت گسترش یافته، هر فرد برنامه‌ای خصوصی برای خودش دارد و حتی نیازی به هماهنگی با دیگر اعضای خانواده نمی‌بیند.
وی ادامه می‌دهد: امروز، بیشتر خانواده‌ها در شرایطی زندگی می‌کنند که همسایگانشان فرزندانی هم‌سن و سال فرزندانشان ندارند یا تعداد کودکان در محله‌ها آن‌قدر کم است که فرصتی برای ارتباط برقرار کردن و بازی‌های محلی باقی نمی‌ماند. والدین هم به‌دلیل مشغله‌های کاری و خستگی، دیگر نمی‌توانند فرصت‌هایی برای ارتباط با همسایگان یا برقراری روابط اجتماعی در محله‌ها فراهم کنند.
عضو هیئت‌علمی دانشگاه علامه طباطبایی، می‌گوید: تغییرات اجتماعی و فرهنگی در سبک زندگی به‌شدت بر رشد اجتماعی و عاطفی کودکان تأثیر می‌گذارد. در گذشته، کودکان از طریق بازی‌های محلی و تعاملات اجتماعی با همسایگان و خانواده‌های بزرگ‌تر، مهارت‌های اجتماعی و عاطفی خود را به‌دست می‌آوردند. آن‌ها یاد می‌گرفتند که چگونه با دیگران تعامل، تضادها را حل و احساسات خود را مدیریت کنند.
فیاض با اشاره به نوع تربیت در گذشته و مقایسه آن با امروز می‌گوید: در دهه‌های گذشته، روابط خانوادگی و قومی بسیار قوی‌تر بود. خانواده‌ها معمولاً 6یا هفت فرزند داشتند و این فرزندان در محله‌های خاصی زندگی می‌کردند. بچه‌ها با یکدیگر بازی می‌کردند، دعوا می‌کردند، سازگاری می‌کردند و در این فرآیند مهارت‌های اجتماعی و عاطفی خود را به‌خوبی می‌آموختند.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا کودکان در دنیای کنونی و به‌ویژه به‌خاطر محدودیت ارتباطات با همسایگان از نظر اجتماعی، اخلاقی و عاطفی دچار بحران هستند، می‌گوید: بچه‌ها در این فضا از بابت رشد اجتماعی، اخلاقی و عاطفی منهدم نمی‌شوند. مدل‌های زندگی و نوع تربیت متفاوت است. امروز، بچه‌ها به‌دلیل تغییرات در ساختار زندگی اجتماعی، به‌خصوص محدود شدن ارتباطات با همسایگان، فرصت‌های کمتری برای تعامل اجتماعی در محیط‌های سنتی دارند. اما این بدان معنا نیست که آن‌ها در این زمینه دچار بحران خواهند شد.
او ادامه می‌دهد: بچه‌ها همچنان از طریق محیط‌های جدید مانند فضای مجازی، کارتون‌ها، و شبکه‌های پویای خودمان انواع و اقسام روابط اجتماعی، ابراز عواطف و مهارت‌های اجتماعی را یاد می‌گیرند. این‌ها به نوعی یادگیری‌های نهفته هستند. آن‌ها یاد می‌گیرند که چگونه رفتار و مسائل خود را حل کنند، و چه‌طور با دیگران تعامل داشته باشند. اگرچه این یادگیری‌ها در فضای محدود و در قالب‌های جدید صورت می‌گیرد، اما در موقعیت‌های واقعی، کودکان قادر خواهند بود از این داده‌ها و مهارت‌ها استفاده کنند.
این روان‌شناس تربیتی بیان می‌کند: در واقع، کودکان به‌دلیل تغییرات زندگی اجتماعی و شهری امروز، به‌نوعی در یک جهان جدید با نوع دیگری از سازگاری، ابراز عواطف و تعامل با دیگران روبه‌رو هستند. این تغییرات، اختلالات روحی را در کودکان ایجاد نمی‌کند، بلکه به آن‌ها کمک می‌کند تا مهارت‌های اجتماعی خود را در شرایطی متفاوت و جدید توسعه دهند.
فیاض اشاره می‌کند: با وجود این تغییرات، همچنان باید سنت‌ها و ارتباطات خانوادگی را حفظ کنیم. برای مثال، ما در فرهنگ خود سنت‌هایی داریم که هنوز هم می‌توان آن‌ها را حفظ کرد. داشتن دورهمی‌های خانوادگی روز جمعه، دیدار با مادر بزرگ، یا برقراری تماس تلفنی با خانواده‌ها ازجمله این سنت‌هاست. حتی می‌توان در مناسک خانوادگی مانند جشن تولد، سالگرد ازدواج یا گردهمایی‌های بیرون از خانه، خانواده‌ها را دور هم جمع کرد. در دنیای امروز، شاید سفرهای که در گذشته داشتیم دیگر وجود نداشته باشد، اما می‌توانیم با هم بودن را تجربه کنیم. به‌عنوان مثال، خانواده‌ها می‌توانند دور هم جمع شوند، سفرهای دسته‌جمعی داشته باشند و یا به‌صورت گروهی بیرون بروند. این‌ها می‌تواند فرصتی باشد برای حفظ سنت‌های خانوادگی و تقویت روابط اجتماعی.
وی تأکید می‌کند: با وجود تغییرات اجتماعی و زندگی مدرن، می‌توان ارتباطات انسانی و خانوادگی را بازسازی کرد و در عین حال، زندگی در دنیای جدید و محدود شدن ارتباطات با همسایگان نباید مانع رشد اجتماعی و عاطفی کودکان شود. در دنیای مدرن، باوجود سرعت تغییرات، حفظ سنت‌های خانوادگی و تقویت روابط اجتماعی می‌تواند به رشد عاطفی و اجتماعی کودکان کمک کند.
شناسه خبر 91014
