طبق مطالعات و اسناد موجود، فلسفه خانه‌تکانی درواقع میزبانی از درگذشتگان (فَرَوَهرها) است؛ ایرانیان باستان باور داشتند روان درگذشتگانِ نیک‌رفتار پیش از نوروز به زمین باز می‌گردد و برای استقبال از آن‌ها همه‌جا باید پاکیزه و آراسته باشد.
«فروردیگان» یا «جشن فَرَوَهرها» آیین کهن در ایران باستان است که در آن مردم پیش از حلول سال نو، خانه‌‌های خود را پاکیزه می‌‌کردند؛ براساس این اعتقاد، درگذشتگان سالی یک‌بار در آستانه فروردین و رستاخیز طبیعت، به خانه بازمی‌گردند و اگر آن را پاکیزه ببینند، شاد می‌شوند و برای برکت خانه و شادکامی اهل آن دعا می‌کنند.
به روایت اسناد تاریخی، ایرانیان از اوایل اسفندماه شروع به خانه‌تکانی می‌کردند، عود و اسپند می‌سوزاندند و پوشاک نو می‌پوشیدند، شیرینی می‌پختند و آماده استقبال از نوروز می‌شدند.
در شاهنامه فردوسی نیز به نظافت و پاکیزگی کاخ‌ها و منازل در آستانه نوروز اشاره شده است؛ برخی از محققان خانه‌تکانی را به فلسفه کهن ایرانی در مورد نبرد دائمی بین خیر و شر مرتبط می‌دانند، انسان با پاکیزگی بر تاریکی غلبه می‌کند و روشنایی و خیر را به خانه خود فرا می‌خواند.
از میان تاریخ‌نگاران ایرانی پس از اسلام «ابوریحان بیرونی» و «محمود گردیزی» از جشن فروردیگان و سنت خانه‌‌تکانی یاد کرده‌اند؛ در سفرنامه «کاتف سیاحی» که در زمان شاه‌عباس به ایران آمده بود، نقل شده است که یک روز مانده به پایان آخرین روز سال همه دکان‌ها و بازارها را رنگ می‌کنند و با گُل می‌آرایند.
کتاب «نوید بهار» به قلم جواد انصافی، سنت خانه‌تکانی را این‌گونه معرفی کرده است: ایرانیان در آستانه سال نو در برخی از روستاها خانه‌های خود را سفید می‌کردند و همه‌چیز را نو می‌ساختند. بیرون انداختن اثاثیه کهنه و شکستن ظروف قدیمی از دیگر کارهایی بود که آن‌ها برای آماده شدن برای سال نو انجام دادند و معتقد بودند که بدشُگونی، انرژی‌های بد و روح‌های پلید را از بین می‌برد. بعدها دانشمندان متوجه شدند که ترک‌های ظروف و وسایل مکان مناسبی برای رشد میکروب‌ها است.
در بخش دیگری از این کتاب آمده است: ایرانیان باستان معتقد بودند که شیطان و ارواح خبیث در گوشه‌های تاریک خانه ساکن هستند، این دلیلی بود که آن‌ها پیش از نوروز خانه را تمیز می‌کردند، سپس به بدن خود رسیدگی می‌کردند، اصلاح می‌کردند، موهایشان را کوتاه می‌کردند، ناخن‌هایشان را مرتب می‌کردند و لباس‌های نو می‌پوشیدند.
خانه‌تکانی در تاجیکستان به«جاروبندان» شهره است؛ این رسم در کشورهای دارای اشتراکات فرهنگی با ایران ازجمله جمهوری آذربایجان و افغانستان نیز برگزار می‌شود.
* خانه‌تکانی در اصفهان؛ تنوع فرهنگ و قومیت‌ها
این آیین باستانی در نصف جهان نیز همچنان رواج داشته و دربردارنده خُرده‌فرهنگ‌ها است؛ برآیند بررسی‌ها حاکی از آن است که مردمان شرق و غرب اصفهان برای خانه‌تکانی باورها و رسوم خاص خود را داشتند.
یک کارشناس میراث معنوی اصفهان در همین پیوند گفت: در روزگاران قدیم، یک‌سال طبق تقویم «رعیتی» مناطق شرق اصفهان ازجمله کاشان، 360 روز بود و مردم پنج روز باقی‌مانده موسوم به «پنجه دزدیده شده» را فرصتی برای نبرد با تیرگی‌ها و غبارها می‌دانستند؛ ازاین‌رو به خانه‌تکانی مشغول می‌شدند تا هنگام آمدن سال نو همه‌چیز تمیز و آراسته باشد.
عباس تراب‌زاده افزود: ساکنان شرق اصفهان نیز عقیده داشتند روح درگذشتگان (فروهرها) روزهای پایان سال به خانه بازمی‌گردد و خانه‌تکانی آیین پاسداشت و میزبانی از آن‌ها بود.
کارشناس میراث معنوی ادامه داد: در غرب اصفهان سنت کهن خانه‌تکانی با خاموش کردن کُرسی (وسیله گرمایش سنتی) و زدودن غبار سیاه آن (گَردِ دود) از سقف و دیوارها آغاز می‌شد.
این کارشناس میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: مردمان این مناطق با جاروی نمدار سطوح دوده‌گرفته را تمیز می‌کردند و سپس آن‌ها را با لایه‌ای نازک از ملات سفیدرنگ موسوم به «گِل سفید» می‌پوشاندند.
تراب‌زاده افزود: در این مناطق مردم به‌دلیل هم‌جواری با دشت‌ها و رودخانه‌ها، چند روز مانده به نوروز فرش‌ها و قالی‌ها را با کمک یکدیگر در نهرهای جاری می‌شستند و سپس در حوالی همان محل زیر نور آفتاب پهن می‌کردند تا خشک شود.
* از تکاندن دوده تا شکستن سفالینه‌ها
یکی از اهالی کهنسال منطقه کوهستانی غرب اصفهان درباره خاطرات خانه‌تکانی گفت: در قدیم که زمستان‌ها طولانی و پُربرف بود، روزهای منتهی به نوروز به‌دلیل سرمای هوا و دمای پایین آب رودخانه‌ها، خانه‌تکانی با آویزان کردن قالی‌ها از بام یا ایوان خانه‌ها و سپس تکاندن غبار آن‌ها با چوب‌های بلند و زمخت آغاز می‌شد.
بانو همدم دهقان افزود: در زمان‌های گذشته کف اتاق‌ها با لایه‌ای از گچ پوشانده شده و سرامیک یا موزاییک نبود، به‌ همین دلیل ابتدا زیر فرش‌ها کارتن و مقوا می‌انداختیم و سپس قالی‌های تکانده‌شده را رویشان پهن و با جاروی نمدار آن‌ها را چندبار تمیز می‌کردیم.
وی اضافه کرد: یکی از رسوم خانه‌تکانی در قدیم، شکستن و دور ریختن همه ظرف‌های ترک‌برداشته و کوزه‌های سفالی کهنه بود؛ به‌طوری که با صدای خُرد شدن آن‌ها متوجه می‌شدیم همسایه خانه‌تکانی عید را شروع کرده است.
این بانوی شیرین‌سخن ادامه داد: چند روز مانده به نوروز در حاشیه رودخانه‌ها یا حوض حیاط‌های قدیمی، دیگ‌های مسی را با ترکیب گِل و خاکستر تمیز می‌کردیم تا شام شب عید را در آن‌ها طبخ کنیم.
وی افزود: در قدیم رفت‌وروب و آب‌وجاروی همه فضاهای خانه و کوچه نیز جزء خانه‌تکانی بود و به‌طور معمول همه همسایه‌ها این کار را هم‌زمان در یک روز و با کمک یکدیگر انجام می‌دادند.
دهقان اظهار کرد: در روزگاران کهن رسم بر این بود که چند روز مانده به نوروز یک شاخه درخت از طبیعت به خانه می‌آوردند، آن را با سنجد یا کشمش می‌آراستند و سپس خانه‌تکانی را شروع می‌کردند.
وی با بیان اینکه در برخی مناطق به‌ویژه روستاهای دارای طبیعت بکر این‌ کار همچنان رواج دارد، اضافه کرد: این کار به‌طور معمول با ذرت بوداده که نماد شکوفه‌های بهاری است، انجام می‌شود و این درختچه را به‌عنوان نماد سال نو در کنار هفت سین می‌گذارند.
این بانوی اهل غرب اصفهان گفت: مردم چند روز مانده به عید و پیش از آنکه خانه‌تکانی را آغاز کنند، بوته‌های پُرپشت خار را از خاک زمستانه دشت‌ها می‌کندند، برای کاشت سبزه هفت سین به خانه می‌آوردند و بعد از آن نظافت خانه را شروع می‌کردند.
دهقان ادامه داد: هم‌زمان با آغاز خانه‌تکانی، روی بوته خار را با دانه‌های گیاهی مانند تخم شاهی، عدس و ماش خیسانده‌شده می‌پوشاندند و نمدار نگه می‌داشتند تا لحظه تحویل سال جوانه بزند و آن را سر سفره هفت سین بگذارند.
دهقان خاطرنشان کرد: قدیمی‌ها پیش از عید پشم و پنبه تشک‌ها و لحاف‌ها را زیر نور آفتاب بیرون می‌ریختند و دوباره پس از حلاجی در ملافه‌های شسته‌شده پُر می‌کردند.
این بانو افزود: شستن چراغ نفتی‌ها و پوشاندن و جمع کردن آن‌ها برای زمستان سال بعد نیز از مراحل مهم خانه‌تکانی بود.
* هلهله و نواهای شاد محلی در خانه‌تکانی
رئیس اداره میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شهرستان فریدونشهر واقع در 180 کیلومتری غرب اصفهان نیز در این پیوند گفت: در این منطقه که به‌دلیل هم‌زیستی پنج قوم‌ بختیاری، گرجی، فارس، ارمنی و ترک به‌عنوان دیار اقوام شناخته شده است، خانه‌تکانی با آداب و رسوم خاص خود انجام می‌شود.
علی جوزی افزود: اقوام ترک این منطقه در ابتدای خانه‌تکانی به یکی از مناطق بکر و دارای رودخانه‌های پُرآب می‌روند و یک رستنی بومی از تیره شب‌بویان با عنوان علف چشمه که در گویش ترکی به آن «بولاغ اوتی» می‌گویند، می‌چینند؛ سپس آن را درون ظرف شیشه‌ای تمیز می‌گذارند و با نوارهای پارچه‌ای تزیین می‌کنند.
وی اضافه کرد: اقوام ترک فریدونشهر این گیاه را به‌عنوان نماد سرسبزی بهار و طراوت خانه در کنار قرآن و آیینه می‌گذارند، بعد از تحویل سال آن را در سفره هفت سین قرار داده و در مراسم سیزده‌بدر نیز مانند سبزه به آب روان می‌اندازند.
جوزی خاطرنشان کرد: اقوام بختیاری این منطقه نیز مراسم خانه‌تکانی را همراه با سازودهل و نواهای شاد محلی و با مشارکت خویشاوندان انجام می‌دهند.
جوزی ادامه داد: گرجی‌ها نیز این مراسم را با شادباش فرا رسیدن نوروز به یکدیگر و کمک به خانه‌تکانی بزرگان قوم و سالمندان خانواده آغاز می‌کنند.
* خانه‌تکانی و کارکردهای شگفت‌آور
خانه‌تکانی در گذر از قرن‌های متمادی به‌دلیل کارکردهای متنوع آن همچنان در فرهنگ ایرانیان جاری و ساری است؛ خاصه آنکه پیوند عمیقی با آموزه‌های دینی نیز دارد. این سنت دیرینه از معدود آیین‌های دست‌نخورده و منسوخ‌نشده ایرانیان است؛ ازاین‌رو تاریخ‌نگاران آن را تلاقی منحصربه‌فرد زمان کنونی با گذشته‌های دور می‌دانند.
آثار خانه‌تکانی تنها به نظافت و تمیزی محدود نمی‌شود، بلکه به عقیده محققان و روانشناسان با زدودن آلودگی‌ها از محیط اطراف، توأمان زنگارهای ذهنی و گرفتگی‌های روحی افراد نیز ناپدید می‌شود.