پر واضح است که ایران در کمربند خشک جهان واقع شده و از بارندگی و منابع آبی غنی برخوردار نیست. از این رو حفاظت از عرصه‌‌های آبی کشور، از اهمیت زیادی برخوردار است اما متأسفانه در بسیاری از موارد شاهد کم‌آبی و یا خشک شدن کامل منابع آبی هستیم که ازجمله مهم‌ترین آن‌ها می‌توان به وضعیت اسف‌بار تعداد بسیاری از رودخانه‌های بزرگ در کشور اشاره کرد، این در حالی است که به باور کارشناسان و متخصصان، آسایش و رفاه بشر تنها در صورتی میسر خواهد بود که رابطه‌ متعادلی میان تمام عناصر نظام زیستی برقرار باشد و در عین حال ما باید به این باور برسیم که برای ادامه حیات بر روی زمین، به تمام عناصر محیط زیست و آنچه زندگی ما و سایر زیستمندان را ممکن می‌سازد، نیازمندیم.
به‌طور مثال اگر رودخانه ‌ها نباشند بی‌تردید کشاورزی، تأمین آب و صنایع وابسته همچون شیلات و نیز بخش‌های زیادی از درآمدهای حاصل از این بخش‌ها و درواقع معیشت مردم، مختل خواهد شد.
از سوی دیگر، رودخانه‌ها و عرصه‌های آبی در هر کشوری ازجمله ایران، از جاذبه‌های گردشگری برای مردم داخل و خارج از کشور محسوب شده و درآمدزاست؛ بنابراین رودخانه‌ها سرمایه‌های ارزشمند آبی است که از نظر جغرافیایی، در کمربند خشک جهان قرار دارد و باید مانند گوهری گران‌بها، از آن‌ها حفاظت شود.
این در حالی است که متأسفانه بنابر تحقیقات انجام‌شده در دفتر پایش فراگیر سازمان حفاظت محیط زیست، آب‌های سطحی مانند رودخانه ‌ها به‌دلیل ورود آلاینده‌‌های مختلف اعم از فاضلاب ‌های خانگی و صنعتی، نسبت به منابع آبی دیگر بیشتر در معرض آلودگی قرار دارند.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا در خصوص جایگاه رودخانه در اکوسیستم و عوامل تأثیرگذار در پویایی و نابودی این قسم از آب‌های سطحی با معاون پژوهش و انتقال فناوری پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری کشور گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
پرفسور محمدرضا غریب‌رضا با بیان اینکه رودخانه‌ها حقیقتاً شریان‌های حیاتی کره زمین هستند چراکه بخش قابل‌توجهی از آب شیرین سطح زمین در رودخانه‌ها جریان داشته و از نظر تاریخی، تمدن‌های بشری در کنار رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند، گفت: در ایران نیز بیشتر تمدن‌ها در حاشیه رودخانه‌هایی مانند کارون، کرخه، سفیدرود و رودخانه‌های جنوبی کشور شکل گرفته‌اند.
وی با اشاره به اینکه از نظر اکولوژیکی نیز رودخانه‌ها بر اساس عمق آب خود، دارای یک «تراز بوم‌شناختی» هستند که آبزیان و زیست‌مندان حاضر در آب برای ادامه حیات به آن نیاز دارند ابراز کرد: اگر این تراز از حد معینی پایین‌تر بیاید، اکسیژن محلول در آب کاهش یافته و باعث از بین رفتن گونه‌های آبزی می‌شود؛ بنابراین، رودخانه‌ها نه‌تنها زیستگاه‌های طبیعی مهمی هستند، بلکه در تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت نیز نقش کلیدی دارند.
وی در واکنش به این پرسش که با توجه به این نقش حیاتی، رودخانه‌ها در حال حاضر با چه چالش‌هایی به‌ویژه از نظر تنوع زیستی، چرخه آب و سلامت اکوسیستم مواجه هستند؟ اظهار کرد: کشور ما در اقلیمی خشک و نیمه‌خشک قرار دارد و میزان بارندگی متوسط سالانه کاهش یافته، به طوری که از 250 میلی‌متر در گذشته به حدود 230 میلی‌متر رسیده است.
این کارشناس منابع آبی با ابراز اینکه این کاهش بارش باعث کم شدن جریان‌های سطحی و روان‌آب‌ها شده و در برخی مناطق، سیلاب‌های شدید و در برخی دیگر خشک‌سالی ایجاد کرده، خاطرنشان کرد: از سوی دیگر، فعالیت‌های انسانی نیز تأثیرات منفی بسیاری بر رودخانه‌ها داشته، به‌عنوان مثال تجاوز به حریم رودخانه‌ها، ورود پساب‌های کشاورزی، صنعتی و شهری بدون تصفیه، باعث آلودگی شدید این منابع شده، در نتیجه، کیفیت آب کاهش یافته و بسیاری از رودخانه‌های دائمی ما به رودخانه‌های فصلی تبدیل شده‌اند، به طوری که این شرایط، رودخانه‌های کشور را با تهدیدی جدی روبه‌رو کرده و نیازمند مدیریت هوشمندانه منابع آب برای حفظ آن‌ها هستیم.
غریب‌رضا در پاسخ به اینکه آیا نمونه‌هایی از رودخانه‌هایی در کشور وجود دارند که به‌دلیل مداخلات انسانی به مرز نابودی رسیده باشند؟ عنوان کرد: بله، برای مثال رودخانه کارون یکی از مهم‌ترین‌ها در کشور است که متأسفانه تحت‌ تأثیر فعالیت‌های انسانی بسیار آلوده شده، به گونه‌ای که چندین سال است پساب‌های صنعتی، کشاورزی و شهری بدون تصفیه وارد این رودخانه می‌شوند، از طرفی توسعه نیشکر و صنایع مشابه در جنوب کشور، بدون انجام تصفیه مناسب، به‌شدت کیفیت آب رودخانه‌های این منطقه را کاهش داده‌اند.
وی ادامه داد: در شمال کشور نیز رودخانه زرجوب در گیلان به‌دلیل تخلیه فاضلاب‌های صنعتی و خانگی از آلوده‌ترین رودخانه‌های کشور محسوب می‌شود، تأسف‌بارتر اینکه در مناطق دیگر کشور نیز، سموم و کودهای شیمیایی حاصل از کشاورزی در هنگام بارندگی یا آبیاری، وارد رودخانه‌ها شده و موجب افزایش فلزات سنگین در آب می‌شوند که مستقیماً بر سلامت مصرف‌کنندگان تأثیر می‌گذارد.
این کارشناس منابع آب با اشاره به تأثیر توسعه شهری و گسترش شهرنشینی بر آلودگی رودخانه‌ها نیز، بیان کرد: همانطور که پیش‌تر عنوان کردم بسیاری از شهرهای کشور در حاشیه رودخانه‌ها شکل گرفته‌اند، به همین دلیل، رودخانه‌ها همواره در معرض ورود فاضلاب شهری قرار دارند، از طرفی در برخی مناطق کشور همچون جنوب غرب نیز به‌ علت بالا بودن سطح آب‌های زیرزمینی، امکان حفر چاه‌های جذبی برای دفع فاضلاب وجود ندارد و به همین خاطر، فاضلاب‌ها مستقیم به رودخانه‌ها می‌ریزند.
پرفسور غریب‌‌رضا ادامه داد: هرچند در سال‌های اخیر تصفیه‌خانه‌هایی برای مدیریت این فاضلاب‌ها ایجاد شده‌اند اما همچنان در بسیاری از شهرهای کوچک و روستاها، فاضلاب‌ها بدون تصفیه وارد رودخانه‌ها می‌شوند که این مسئله تهدیدی جدی برای سلامت محیط زیست است.
وی با اشاره به اقدامات ضروری برای حفاظت و احیای رودخانه‌های آسیب‌دیده و اشاره به نمونه‌های موفق بین‌المللی در این زمینه عنوان کرد: در سطح جهانی، روش‌های متعددی برای تصفیه پساب‌ها و مدیریت پایدار منابع آب اجرا شده، علاوه بر این در کشورهای پیشرفته، استفاده از فناوری‌های نوین در تصفیه فاضلاب، تغییر الگوی کشت و به‌کارگیری سیستم‌های آبیاری کم‌مصرف، نقش مهمی در حفظ کیفیت رودخانه‌ها داشته‌اند.
وی ادامه داد: با این وجود متأسفانه در کشور ما تا زمانی که بحران آب به معضلی اجتماعی تبدیل نشود، اقدامات جدی صورت نمی‌گیرد به گونه‌ای که این روزها برداشت بی‌رویه از منابع آبی، توسعه بی‌برنامه کشاورزی و صنایع آب‌بر و عدم استفاده از روش‌های علمی در مدیریت منابع آب، چالش‌های اصلی ما هستند.
این کارشناس مسائل آب با تأکید بر اینکه دو جنبه اساسی در احیای رودخانه‌ها وجود دارد خاطرنشان کرد: نخست رعایت حریم رودخانه‌ها است، زیرا بر اساس قوانین موجود، هرگونه ساخت‌وساز یا فعالیت کشاورزی و صنعتی در حریم رودخانه‌ها ممنوع است اما متأسفانه در بسیاری از نقاط کشور این قوانین رعایت نمی‌شود؛ بنابراین به‌نظر می‌رسد همان‌طور که در سال‌های اخیر اقداماتی برای آزادسازی حریم دریا انجام شد، باید برای رودخانه‌ها نیز این قوانین با جدیت اجرا شود.
غریب‌رضا به مؤلفه اساسی و مؤثر دیگر در احیای رودخانه‌ها با عنوان کاهش آلودگی‌ها اشاره کرد و افزود: یکی از مسائل مهم، کیفیت آب رودخانه‌هاست که نیازمند توجه جدی است. در این زمینه، رسانه‌ها ازجمله رسانه‌های تصویری و مکتوب می‌توانند نقش مهمی ایفا و با ایجاد یک جنبش مطالبه‌گری، ضرورت احداث تصفیه‌خانه برای پساب‌های شهری، روستایی و صنعتی را مطرح کنند، این پساب‌ها باید قبل از ورود به رودخانه تصفیه شوند تا از آلودگی منابع آبی جلوگیری شود.
وی با اشاره به اینکه در بین مسائل و مؤلفه‌های عنوان‌شده اصلی‌ترین چالش پیش‌روی منابع آبی، برداشت بی‌رویه است که تهدیدی برای آب‌های سطحی و زیرزمینی به‌شمار می‌رود، خاطرنشان ‌کرد: به‌عنوان مثال در استان همدان، 80 درصد آب مصرفی از منابع زیرزمینی تأمین می‌شود و تنها 20 درصد از آب‌های سطحی رودخانه‌ها تأمین‌کننده نیازهای آبی هستند، تأسف‌بارتر اینکه برداشت بی‌رویه از سفره‌های آب زیرزمینی موجب نشست زمین و افزایش شوری منابع آبی دشت‌های این استان شده که اگر این روند ادامه پیدا کند، در آینده با بحران شدیدتری مواجه خواهیم شد.
این کارشناس منابع آب با بیان اینکه نکته دیگری که باید در نظر گرفت، تاب‌آوری رودخانه‌ها است، تشریح کرد: هر رودخانه ظرفیت مشخصی برای برداشت آب دارد و نباید بیش از این ظرفیت از آن بهره‌برداری کرد، زیرا چنانکه پیش‌تر عنوان کردیم، تراز برداشت باید رعایت شود تا بخشی از آب در رودخانه باقی بماند و اکوسیستم طبیعی، شامل آبزیان و جلوه زیبای رودخانه، حفظ شود.
پرفسور غریب‌رضا عنوان کرد: در سطح بین‌المللی، پروژه‌های موفق بسیاری در زمینه حفاظت و احیای رودخانه‌ها اجرا شده‌اند. بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته، با اجرای سیاست‌های دقیق و استفاده از فناوری‌های نوین، توانسته‌اند رودخانه‌های خود را از آلودگی نجات دهند و بهره‌برداری پایدار از آن‌ها را ممکن سازند.
وی ادامه داد: البته هر منطقه از نظر اقلیمی شرایط خاص خود را دارد؛ برای مثال، کشورهای شمال آفریقا و عراق دارای رودخانه‌هایی هستند که از نظر ویژگی‌های اقلیمی به رودخانه‌های ایران شباهت دارند، از سوی دیگر، رودخانه‌های کوهستانی ما تا حدی مشابه رودخانه‌های اروپا هستند؛ بنابراین در سطح جهانی، نمونه‌های موفق بسیاری در مدیریت رودخانه‌ها وجود دارد، به‌ویژه در کشورهایی مانند ژاپن که الگوهای کارآمدی را در این زمینه ارائه داده‌اند که باید دید با الگوهای اقلیمی ما کدام روش هماهنگ‌تر است.
وی افزود: البته در کشورهای پیشرفته، مسیر رودخانه‌ها در شهرها به‌طور اصولی ساماندهی می‌شوند، اما در ایران، به‌دلیل وسعت جغرافیایی و هزینه‌های بالای اجرای این طرح‌ها، پیاده‌سازی چنین الگوهایی دشوارتر است، بااین‌حال، کشورهایی مانند آلمان، ژاپن و مالزی که اقتصاد آن‌ها تا حدی به اقتصاد ایران نزدیک‌تر است، تجربه‌های موفقی در توسعه گردشگری و حفظ سلامت رودخانه‌ها داشته‌اند به طوری که ساماندهی رودخانه‌ها، به‌ویژه در محدوده‌های شهری، یکی از اقداماتی است که می‌تواند منجر به بهبود شرایط زیست‌محیطی و افزایش بهره‌وری شود.
معاون پژوهش و فناوری پژوهشگاه آب و خاک با اشاره به وضعیت قوانین ملی و بین‌المللی مرتبط با رودخانه‌ها عنوان کرد: در حال حاضر، قوانین ملی و بین‌المللی متعددی در حوزه حفاظت از رودخانه‌ها وجود دارد. از نظر قانونی، ما با کمبود قانون مواجه نیستیم و مقررات خوبی در این زمینه تدوین شده اما چالش اصلی در اجرای آن‌هاست.
غریب‌رضا خاطرنشان کرد: بسیاری از قوانین، به‌دلیل تفاوت‌های اقلیمی و شرایط متنوع در استان‌های مختلف، به‌درستی اجرا نمی‌شوند؛ بنابراین لازم است که دستگاه‌های دولتی، به‌صورت منطقه‌ای، پیشنهادهایی برای به‌روزرسانی قانون‌هایی ارائه دهند تا امکان اجرای مؤثرتر آن‌ها فراهم شود؛ البته برخی از قوانین موجود، به‌ویژه در مورد حریم رودخانه‌ها که در سال‌های ابتدایی دهه 60 تدوین شده‌اند کارایی خود را از دست داده‌اند و نیازمند بازنگری هستند.
وی با اشاره به اینکه طبق قانون توزیع عادلانه آب، حریم رودخانه‌ها از بستر رودخانه به اطراف به میزان 20 تا 25 متر در نظر گرفته شده، اظهار کرد: با این وجود سازمان محیط‌زیست دستورالعمل‌های دقیق‌تری را ارائه کرده. برای نمونه، در زمین‌های کشاورزی، اگر روش آبیاری غرقابی نباشد، حداقل فاصله 20 متر است، اما اگر غرقابی باشد، این فاصله به 25 متر افزایش می‌یابد و یا برای احداث جاده، حریم تعیین‌شده 17 متر است و برای دفع زباله، حداقل فاصله مجاز هزار متر در نظر گرفته شده است.
وی، افزود: جالب‌تر اینکه بیمارستان‌ها نیز باید در فاصله‌ای حداقل 500 متری از رودخانه ساخته شوند اما به‌طور کلی، در سراسر مسیر رودخانه، رعایت حداقل 20 تا 25 متر حریم الزامی است.
این کارشناس منابع آب با اشاره به نقش مردم در حفاظت از رودخانه‌ها به‌عنوان یکی از الزامات احیای رودخانه‌ها عنوان کرد: علاوه بر قوانین، نقش مردم در حفاظت از رودخانه‌ها بسیار مهم است، در حالی که مراکز پژوهشی کشور دستاوردهای ارزشمندی در این زمینه داشته‌اند اما بدون همکاری مردم و افزایش مسئولیت اجتماعی، اجرای این پژوهش‌ها دشوار خواهد بود.
غریب‌رضا با بیان اینکه رودخانه‌ها، تالاب‌ها و سایر منابع آبی، سرمایه‌های طبیعی کشور هستند که باید با دقت از آن‌ها محافظت کرد، گفت: به‌ویژه در سال‌هایی که با کاهش بارندگی مواجه هستیم، مدیریت مصرف آب اهمیت بیشتری پیدا می‌کند.
وی در واکنش به پرسشی در ارتباط با تأثیر تغییرات اقلیمی بر رودخانه‌ها، عنوان کرد: تغییرات اقلیمی یکی از عوامل مؤثر بر وضعیت رودخانه‌هاست. در برخی مناطق، این تغییرات منجر به افزایش بارندگی می‌شود، درحالی‌که در مناطق دیگر، کاهش بارش را به همراه دارد، بر این اساس افزایش ناگهانی بارندگی می‌تواند جریان عادی رودخانه‌ها را مختل کرده و باعث وقوع سیلاب شود که با گل‌ولای و آلودگی‌های مختلف همراه است.
وی ادامه داد: از سوی دیگر، کاهش بارندگی نیز مشکل‌ساز است، زیرا میزان آب موجود در رودخانه‌ها کاهش می‌یابد و توان خودپالایی رودخانه‌ها، که به آن Self-purification گفته می‌شود، از بین می‌رود بنابراین در چنین شرایطی، آلاینده‌ها در رودخانه‌ها تجمع پیدا کرده و کیفیت آب را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند.
این کارشناس منابع آبی در پاسخ به این پرسش که آیا در کشور بررسی صورت گرفته که نشان دهد آلودگی رودخانه‌ها بیشتر تحت تأثیر عوامل اقلیمی است یا عوامل انسانی نقش پررنگ‌تری دارند؟ اظهار کرد: تغییر اقلیم به‌خودی‌خود آلودگی ایجاد نمی‌کند، بلکه باعث تغییر در الگوهای بارندگی، ازجمله پدیده کم‌بارشی می‌شود اما عامل اصلی آلودگی، فعالیت‌های انسانی است زیرا آلودگی‌هایی که انسان‌ها تولید می‌کنند، چه رودخانه پرآب باشد و چه کم‌آب، به‌طور مداوم وارد سیستم رودخانه‌ای می‌شوند و کیفیت آب را تحت تأثیر قرار می‌دهند؛ بنابراین، اگرچه تغییرات اقلیمی ممکن است شرایط رودخانه‌ها را تغییر دهد، اما عامل اصلی آلودگی، انسان‌ها هستند.

طاهره ترابی مهوش