تفکر انتقادی هنر پرسیدن است؛ هنر شک کردن به آنچه آشنا به نظر می‌رسد و جست‌وجوی حقیقت در پشت پرده‌ها و ظواهر فریبنده؛ اندیشیدنِ واقعی، کاری سخت و نفس‌گیر بوده، نیازمند شجاعتِ روبه‌رو شدن با نادانی خویش و فروتنیِ پذیرش خطا است. در این راه هر پرسش، کلیدی است برای گشودن قفل رازهایی که جهان از ما پنهان می‌کند.
در جهانی که امواج اطلاعات بی‌امان از هرسو بر ساحل ذهن انسان می‌کوبد، چه کسی می‌داند کدام موج، مروارید حقیقت را در خود پنهان دارد؟
دکتر محمدحسین توانایی، استاد فرزانه حوزه و دانشگاه، در کالبدشکافی این پرسش، تفکر انتقادی را همچون قطب‌نمایی می‌داند که مسیر رسیدن به ساحل امن «گزینش احسن» را نشان می‌دهد. در این گفت‌وگو می‌خوانیم که تفکر انتقادی نه یک موهبت خدادادی، بلکه مهارتی اکتسابی است:
این مدرس مهارت‌های زندگی با بیان اینکه فکر انتقادی یکی از 10 مهارت مهم زندگی است که این مهارت به معنای توانایی ارزیابی داده‌ها و اطلاعاتی بوده که افراد از منابع مختلف دریافت می‌کنند، افزود: افراد موفق چه از طریق فضای مجازی، چه گفت‌وگو با دیگران و چه از طریق مطالعه، اطلاعاتی را که به‌دست می‌آورند صرفاً دریافت نمی‌کنند، بلکه آن‌ها را بررسی، پردازش و ارزیابی کرده و درنهایت بهترین گزینه را انتخاب می‌کنند.
محمدحسین توانایی با بیان اینکه تفکر انتقادی یک فرایند ذهنی برای تجزیه‌وتحلیل داده‌ها و انتخاب مناسب‌ترین گزینه است، خاطرنشان کرد: به این مهارت گاهی تفکر نقاد نیز گفته می‌شود؛ این مهارت ریشه در آموزه‌های قرآنی و معارف اهل‌ بیت علیهم‌السلام نیز دارد.
این مدرس مهارت‌های زندگی با اشاره به آیه‌ «فَبَشِّر عِبَادِ، الَّذِینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ» قران کریم، بیان کرد: این آیه دقیقاً ناظر به تفکر انتقادی و مهارت گزینش احسن است؛ معنی این بوده که «بندگان مرا بشارت ده، آنان‌ که سخنان را می‌شنوند و بهترین آن را برمی‌گزینند.»
وی با بیان اینکه اهمیت تفکر نقاد از این جهت است که زیربنای بسیاری از دیگر مهارت‌های زندگی به‌شمار می‌آید، گفت: این مهارت هم مهارت‌ساز است و هم باعث تعمیق و تقویت سایر مهارت‌ها مانند خودآگاهی، تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی، تفکر خلاق، ارتباط مؤثر، روابط بین‌ فردی، مدیریت هیجان و خشم و همدلی می‌شود. اگر کسی تفکر نقادانه قوی داشته باشد، می‌تواند از همه این مهارت‌ها بیشترین بهره را ببرد.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه تفکر انتقادی مهارتی اکتسابی است، خاطرنشان کرد: همانند سایر مهارت‌های زندگی، این مهارت هم جنبه فردی دارد و هم اجتماعی؛ مثل یادگیری زبان دوم یا رانندگی که نیاز به تمرین و ممارست دارد.
وی با بیان اینکه برای پرورش این مهارت راهکارهای مختلفی وجود دارد، ابراز کرد: یکی از مهم‌ترین آن‌ها، تقویت روحیه نقادی است؛ هرچه انسان نسبت به مسائل پیرامونش با دید نقادانه‌تری نگاه کند، به همان اندازه این مهارت را در خود پرورش می‌دهد.
توانایی با بیان اینکه اگر بخواهیم می‌توانیم از خودِ ترکیب «تفکر انتقادی» هم برای شرح بیشتر استفاده کنیم، خاطرنشان کرد: «تفکر انتقادی» از دو بخش «تفکر» و «انتقادی» تشکیل شده است؛ این یعنی فکر کردن، اما نه صرفاً سطحی و ساده، بلکه فکر کردن همراه با تأمل، تحلیل و ارزیابی.
وی با اشاره به سبک برخورد فردی که روحیه نقادی دارد، گفت: این افراد نسبت به رویدادهای روزمره، سخنان دیگران، تحلیل‌ها و وقایع اجتماعی، برخورد منفعلانه ندارند؛ نه هر چیزی را به‌راحتی می‌پذیرند و نه هر چیزی را به‌سرعت رد می‌کنند.
این مدرس مهارت‌های زندگی با بیان اینکه هرچه فرد نسبت به پیرامون خود کنجکاوتر باشد دقت و تمرکز او بر جزئیات افزایش می‌یابد، افزود: البته این کنجکاوی به معنای دخالت در کار دیگران یا قضاوت عجولانه نیست؛ بلکه منظور افزایش دقت‌ نظر و توجه به جزئیات پدیده‌ها و رویدادها است.
وی با بیان اینکه آموختن این مهارت جهت تقویت استقلال رأی و آزاداندیشی است، خاطرنشان کرد: فردی که بتواند براساس تحلیل و اندیشه خود تصمیم بگیرد و صرفاً تابع نظرات خانواده، محیط، آموزگار یا جامعه نباشد، به‌مرور مهارت تفکر نقادانه را در خود تقویت می‌کند؛ این افراد سعی می‌کنند هم شنونده و هم تحلیل‌گر دقیقی باشند.
این مدرس مهارت‌های زندگی با اشاره به فضای مجازی، بیان کرد: رسانه‌ها و فضای مجازی تلاش می‌کنند که افراد رأی و نظر مستقل داشته باشند، نه اینکه دنباله‌رو دیگران باشند.
توانایی با بیان اینکه در برخی موارد که انسان تخصص لازم را ندارد تبعیت طبیعی و منطقی است، افزود: زمانی که بیمار به پزشک مراجعه می‌کند، بدون اینکه وارد کنکاش‌های زیاد شود، ناچار است به نسخه و نظر پزشک عمل کند.
وی با بیان اینکه همچنین افرادی که تخصص فقهی ندارند همان‌طور که بیمار به پزشک مراجعه می‌کند به مرجع تقلید جامع‌الشرایط رجوع می‌کنند تا تکالیف دینی‌ خود را به‌درستی انجام دهند، خاطرنشان کرد: انسان برای رشد، تعالی و شکوفایی استعدادهای خود تلاش می‌کند که استقلال رأی داشته باشد و صرفاً تابع نظرات دیگران نباشد؛ او باید سعی کند مسائل با دیدگاه منطقی بررسی شوند.
این استاد حوزه با بیان اینکه هرچقدر فرد به استقلال فکری و آزاداندیشی اهمیت بدهد و آن را در خود پرورش دهد به همان اندازه تفکر نقادانه‌اش تقویت خواهد شد، گفت: توصیه به اجتناب از تأثیرپذیری از افکار عمومی و افراد مشهور (سلبریتی‌ها) است؛ کسی که دنباله‌رو این جریان‌ها نیست، راحت‌تر می‌تواند مسائل را تحلیل و بهترین راهکارها را برای زندگی خود انتخاب کند.
وی با بیان اینکه در فضای مجازی بسیاری از افراد که استقلال رأی ندارند دچار تبعیت کورکورانه از سلبریتی‌ها می‌شوند، ابراز کرد: این افراد کم‌کم چراغ عقلشان خاموش می‌شود و احساس می‌کنند که دیگر خودشان تصمیم‌گیر نیستند.
توانایی با بیان اینکه تفکر نقادانه رابطه‌ای تنگاتنگ با هوش هیجانی دارد، خاطرنشان کرد: افرادی که مهارت تفکر نقادانه دارند، هیجان‌های خود را بهتر مدیریت می‌کنند؛ چه اضطراب و استرس، چه شادی و غم. این توانایی می‌تواند در مدیریت خشم، گفت‌وگو با دیگران، روابط مؤثر اجتماعی و حتی در مواجهه با جنس مخالف نمود پیدا کند.
وی با بیان اینکه چنین فردی اختیار خود را از دست نمی‌دهد، ادامه داد: همچنین با احترام برخورد می‌کند و انتظار ندارد دیگران مطابق تمایلات یا هوس‌های او رفتار کنند؛ این مسئله تأثیر عمیقی در سبک زندگی فرد دارد.
این مدرس مهارت‌های زندگی با بیان اینکه یکی از مهم‌ترین راهکارها برای تقویت تفکر انتقادی در کودکان و نوجوانان تقویت روحیه کنجکاوی در آن‌ها است، افزود: والدین باید تلاش کنند زمانی که فرزندشان سؤالی مطرح می‌کند، با آرامش به آن پاسخ دهند. اگر پاسخ را نمی‌دانند، صادقانه بگویند «نمی‌دانم، اما می‌توانیم با هم بررسی کنیم». این رفتار علاوه‌بر داشتن صداقت، موجب پرورش مهارت جست‌وجوگری در کودک می‌شود.
وی با بیان اینکه لازم است والدین نحوه استفاده درست از فضای مجازی را همراه با فرزندان خود یاد بگیرند، خاطرنشان کرد: وقتی والدین با یک بحران اجتماعی یا نوعی کلاهبرداری مواجه می‌شوند، می‌توانند آن را به شکلی ساده و نرم برای کودک تعریف کنند.
وی با تأکید بر اینکه والدین باید از سرزنش یا سرکوب کودک به‌خاطر اشتباهات یا رفتارهای نادرستش بپرهیزند، بیان کرد: نباید بچه‌ها را وادار کرد که صرفاً «بله‌قربان‌گو» باشند و در برابر هر خواسته‌ای فقط بگویند «چشم»؛ این رفتار موجب می‌شود که آن‌ها به‌تدریج مهارت نه گفتن و برخورد نقادانه با دیدگاه‌های مخالف را یاد نگیرند.
توانایی با بیان اینکه نقش مدرسه نیز بسیار مهم است و معلمان می‌توانند آموزش را مسئله‌محور پیش ببرند، گفت: یعنی درس‌ها را با پرسش‌هایی آغاز کنند که ذهن کودک را درگیر کند؛ پاسخ‌های درست را تشویق و پاسخ‌های نادرست را با آرامش اصلاح کنند (نه با سرزنش). این فضا کودک را به پرسیدن سؤال و کنجکاوی بیشتر تشویق می‌کند.
وی با اشاره به موانع رشد تفکر انتقادی، بیان کرد: تربیت مطیعانه و بله‌قربان‌گو، تمسخر به‌خاطر نقد عملکرد از سوی مدیران، معلمان، استادان و سایر گروه‌های مرجع، ایجاد ترس با نپذیرفتن نقد و معرفی منتقد به کارگزینی، از موانع رشد این مهارت هستند.
توانایی با اشاره به دلایل سوءگیری‌های شناختی، بیان کرد: خو گرفتن به شیوه‌های قبلی، نداشتن شهامت تغییر، رضایت دادن به وضع موجود و ترس از دست دادن موقعیت، منجر به سوءگیری‌های شناختی می‌شود.
وی در پایان سخنانش با بیان اینکه تقویت مهارت تفکر انتقادی می‌تواند مبانی و چگونگی شناخت فرد را متحول کند، افزود: همچنین خودآگاهی فرد را افزایش و معیارهای ارزشی او را تغییر مثبت می‌دهد.