گردشگری مذهبی، به‌عنوان یکی از کهن‌ترین و پرمعناترین اشکال سفر، از دیرباز نقش مهمی در پیوند میان فرهنگ، اعتقادات و جوامع مختلف ایفا کرده. این نوع از گردشگری، فراتر از یک سفر معمولی، سفری روحانی و معنوی است که انگیزه‌ اصلی آن، زیارت اماکن مقدس، انجام مناسک دینی یا تجربه‌ای عمیق از ارتباط با امر قدسی است. ادیان مختلف در سراسر جهان، اماکنی را به‌عنوان نمادهای ایمان و اعتقاد خود برجسته ساخته‌اند که سالانه میلیون‌ها زائر و گردشگر را به سوی خود جذب می‌کنند. از کلیساهای تاریخی اروپا و معابد بودایی در شرق آسیا تا مساجد باشکوه اسلامی و زیارتگاه‌های هندو، گردشگری مذهبی نه‌تنها به تقویت باورهای دینی می‌پردازد، بلکه به‌عنوان پلی برای گفت‌وگوی بین‌ فرهنگی و توسعه‌ اقتصادی مناطق مختلف نیز عمل می‌کند.
در دنیای امروز، گردشگری مذهبی به‌دلیل ترکیب منحصربه‌فردی از معنویت، تاریخ و فرهنگ، جایگاه ویژه‌ای در صنعت گردشگری جهانی دارد. این پدیده تنها محدود به زائران نیست، بلکه بسیاری از گردشگران معمولی نیز به‌دنبال کشف جذابیت‌های معماری، هنری و آیینی این اماکن هستند.
از سوی دیگر، توسعه‌ زیرساخت‌های گردشگری در اطراف این مکان‌های مقدس، به ایجاد اشتغال، رشد اقتصادی و تبادلات فرهنگی منجر شده. با این حال، چالش‌هایی همچون حفظ اصالت معنوی اماکن، مدیریت جمعیت زائران و تعادل میان منافع اقتصادی و ارزش‌های دینی نیز از موضوعات مهم در این حوزه به‌شمار می‌روند.
گردشگری مذهبی، نه یک تفریح سطحی و گذران وقت، بلکه سلوکی است در مسیر ایمان، تجدید عهد با باورها و غوطه‌وری در دریای معنویت است. ایران، این گنجینه‌ تمدن و ایمان، مهدِ دلدادگی و نیایش، با آغوشی باز پذیرای دل‌هایی است که در جستجوی آرامش و تقرب، قدم در این راه می‌گذارند. از بارگاه ملکوتی امام هشتم (ع) در مشهدالرضا که همچون خورشیدی فروزان، قلب‌های شیفتگان را به سوی خود می‌کشاند، تا حریم قدسی حضرت معصومه (س) در قم، که عطر عبودیت و معرفت را در فضا می‌پراکند، هر گوشه این سرزمین، نشان از حضور پروردگار و تجلی انوار الهی دارد.
اما گردشگری مذهبی، تنها زیارت اماکن متبرکه نیست؛ بلکه فرصتی است برای آشنایی با فرهنگ غنی و اصیل این مرز و بوم، لمس هنر بی‌نظیر معماری اسلامی، شنیدن نوای دلنشین مناجات و هم‌نشینی با مردمانی که دل‌هایشان به نور ایمان روشن است. در این سفر، روح انسان صیقل می‌یابد، جان تازه می‌شود و دریچه‌ای نو به سوی حقیقت گشوده می‌گردد.
جاذبه‌های مذهبی ایران، منحصر به مذهب تشیع نیست؛ بلکه آیین‌های دیگر نیز در این سرزمین، جایگاهی والا دارند. کلیساهای باستانی آذربایجان، معابد زرتشتیان در یزد و کنیسه‌های یهودیان در اصفهان، گواهی بر همزیستی مسالمت‌آمیز ادیان و مذاهب در طول تاریخ این سرزمین است. گردشگری مذهبی در ایران، فرصتی است برای شناخت این تنوع فرهنگی و احترام به باورهای دیگران.
برای رونق این صنعت معنوی، باید با برنامه‌ریزی دقیق و هوشمندانه، زیرساخت‌های لازم را فراهم کرد. ایجاد اقامتگاه‌های مناسب، ارائه خدمات باکیفیت و اطلاع‌رسانی دقیق و جامع، ازجمله اقداماتی است که می‌تواند گردشگری مذهبی را در ایران به اوج شکوفایی برساند.
در ادامه در گفت‌وگو با یکی از کارشناسان گردشگری، به بررسی ابعاد مختلف گردشگری مذهبی، ازجمله اهمیت تاریخی و فرهنگی آن، نقش آن در تقویت همبستگی اجتماعی، تأثیرات اقتصادی و همچنین چالش‌های پیش‌روی آن پرداختیم. با نگاهی عمیق‌تر به این موضوع، می‌توان دریافت که گردشگری مذهبی تنها یک فعالیت تفریحی یا عبادی نیست، بلکه پدیده‌ای چندبعدی است که می‌تواند در تحکیم صلح جهانی و درک متقابل میان ادیان و فرهنگ‌ها نقشی کلیدی ایفا کند.
سیدفرخ میرشاهزاده با اشاره به اینکه گردشگری مذهبی یکی از قدیمی‌ترین الگوهای گردشگری در جهان است، گفت: از دیرباز مردم برای مراسم‌ و مناسک مذهبی سفر می‌کردند. امروزه نیز با توجه به تنوع دیدگاه‌ها و رویکردهای اعتقادی، بستر مناسبی در حوزه گردشگری مذهبی در ایران فراهم شده است.
وی ادامه داد: ایران با داشتن جاذبه‌های مذهبی غنی، ازجمله اماکن متبرکه شیعیان، مقابر و معابد زرتشتیان، کلیساهای معتبر و کنیسه‌ها، ظرفیت بالایی برای توسعه این نوع گردشگری دارد.
*بهره‌برداری از ظرفیت‌ها، نیازمند برنامه‌ریزی کلان و نگاه اقتصادی حرفه‌ای
وی با بیان اینکه برای بهره‌برداری از این ظرفیت‌، نیازمند برنامه‌ریزی کلان و نگاه اقتصادی متناسب و حرفه‌ای هستیم، اظهار کرد: نباید تمرکز را صرفاً بر مذهب شیعه و دین اسلام گذاشت، بلکه باید از قابلیت‌های موجود سایر مذاهب نیز بهره برد.
این کارشناس گردشگری افزود: خوشبختانه در نگاه اعتقادی ما تمامی مذاهب اهل کتاب به رسمیت شناخته شده و جایگاه خاص خود را دارند و هر یک از آن‌ها در کشور ما دارای مقبره‎ها و اماکن خاص هستند؛ بنابراین ظرفیت بهره‌برداری از گردشگری مذهبی در کشور ما وجود دارد. به‌طور مثال می‌توان به معابد و مقابر زرشتیان در یزد، کلیساهای معتبر و متبرک در شمال غربی کشور، کنیسه‌های مختلف در همدان، اصفهان و سایر شهرهای کشور اشاره کرد که در کنار آن‌ها امامزاده‌ها و اماکن مقدس دین مبین اسلام و مذهب تشیع نیز قرار دارند.
*گردشگر مذهبی، کم‌توقع اما نیازمند خدمات اولیه
میرشاهزاده با ابراز اینکه موضوع مهم این است که با چه رویکردی بتوانیم از این ظرفیت‌ها استفاده کنیم، ابراز کرد: گردشگران مذهبی به‌واسطه اعتقاداتشان سفر می‌کنند و چندان به تجملات و خدمات مجلل نیازی ندارند. با امکانات ساده اولیه نیز می‌توان نیازهای آن‌ها را برآورده کرد.
*تقویم گردشگری مذهبی، گامی اساسی برای توسعه
وی با اشاره به اینکه برای برنامه‌ریزی کلان، نگاه اقتصادی متناسب و حرفه‌ای نیاز است، گفت: نگاه اعتقادی صرف به این موضوع باعث شده تا آن بازخورد لازم مادی و معنوی که از گردشگری مذهبی می‌توان کسب کرد، گرفته نشود.
این کارشناس گردشگری با بیان اینکه ما در حوزه گردشگری مذهبی رویدادهای گستره‌ای داریم و آنگونه که باید نمی‌توانیم از آن‌ها بهره بریم، افزود: تدوین یک تقویم حرفه‌ای گردشگری مذهبی و ساماندهی رویدادها بر مبنای آن، می‌تواند به بهره‌برداری از این گنج‌های ناشناخته کمک کند و ضمن به گردش درآوردن چرخه اقتصادی، زمینه توسعه فرهنگی و معنوی را نیز فراهم آورد.
*برنامه‌ریزی رویدادمحور برای امامزاده‌ها
میرشاهزاده خاطرنشان کرد: برای جذب گردشگر به امامزاده‌ها، باید با طراحی رویدادهای مخاطب‌پسند و جاذب، گردشگران را به این مقاصد هدایت کرد.
وی با اشاره به اهمیت معرفی مقصد، تأکید کرد: برای معرفی درست مقصد، ایجاد بسترهای مناسب برای ارائه خدمات ابتدایی، ازجمله امکانات بهداشتی و درمانی، ضروری است.
*توسعه زیرساخت‌های مقدماتی کلید جذب گردشگر مذهبی
این کارشناس گردشگری افزود: تفاوت گردشگری مذهبی با سایر حوزه‌ها در این است که نیازی به زیرساخت‌های هزینه‌بر، گسترده و مجلل نیست و با توسعه زیرساخت‌های مقدماتی می‌توان زمینه جذب گردشگر را فراهم کرد.
*رویدادمحوری، کلید ماندگاری گردشگر
میرشاهزاده با اشاره به اینکه خلق رویدادها و ماندگار کردن گردشگر در مقصد، نتایج ملموس‌تری به همراه خواهد داشت، گفت: در غیر این صورت، گردشگری مقطعی و بدون برنامه، زیان‌های زیست‌محیطی، اجتماعی و فرهنگی به بار خواهد آورد.
*ایران، بهشتی ناشناخته
وی با ابراز اینکه ایران بهشتی ناشناخته است و هر گوشه آن هزاران قابلیت نهفته دارد که گردشگری مذهبی یکی از آن‌هاست، تصریح کرد: در برنامه‌ریزی برای این نوع از گردشگری، باید به نیازهای جانبی اعضای خانواده نیز توجه و برای بهبود وضعیت موجود راهکارهای لازم را ارائه کرد تا یک محصول ارزشمند برای گردشگران ایجاد شود.
* خدمات رفاهی و بهداشتی؛ ضرورتی برای رضایت زائران و گردشگران
در پایان باید گفت؛ گردشگری مذهبی، با ریشه‌های عمیق در تاریخ و فرهنگ بشری، همواره به‌عنوان یک انگیزه قوی برای سفر و سیاحت مطرح بوده. این نوع گردشگری، نه‌تنها فرصتی برای زیارت و عبادت فراهم می‌کند، بلکه زمینه‌ساز آشنایی با فرهنگ‌ها، آداب و رسوم ملل مختلف و تعاملات بین‌فرهنگی نیز می‌شود. در این میان، ایران به‌عنوان یکی از غنی‌ترین کشورهای جهان از نظر جاذبه‌های مذهبی و معنوی، ظرفیت بالایی برای جذب گردشگران مذهبی از سراسر دنیا دارد. با این حال، بهره‌برداری بهینه از این ظرفیت نیازمند برنامه‌ریزی دقیق، بازاریابی هدفمند و ارائه خدمات باکیفیت است.
البته برای بهبود این نوع گردشگری برخی موارد همچون بهبود وضعیت راه‌ها و حمل‌و‌نقل و دسترسی آسان و ایمن به اماکن مذهبی، از مهم‌ترین عوامل جذب گردشگر است. سرمایه‌گذاری در توسعه و بهسازی جاده‌ها، فرودگاه‌ها، پایانه‌ها و ناوگان حمل‌و‌نقل عمومی نیز ضروری است.
دیگر موارد مهم، ایجاد و تجهیز اقامتگاه‌های مناسب و ارائه خدمات اقامتی با کیفیت و متناسب با نیازهای گردشگران مذهبی، ازجمله هتل‌ها، مهمان‌پذیرها، زائرسراها و اقامتگاه‌های بوم‌گردی است که نقش بسزایی در رضایت گردشگران دارد.
توسعه امکانات رفاهی و بهداشتی نیز از ضرورت‎های عرصه گردشگری است؛ بنابراین ایجاد و تجهیز سرویس‌های بهداشتی، نمازخانه‌ها، مراکز درمانی و خدمات اورژانس در نزدیکی اماکن مذهبی، ازجمله ضروریات محسوب می‌شود.
دیگر امر مهم، بهبود زیرساخت‌های ارتباطی و فناوری اطلاعات است چراکه دسترسی به اینترنت پرسرعت، شبکه‌های تلفن همراه و خدمات اطلاع‌رسانی برخط، به گردشگران کمک می‌کند تا به‌راحتی با خانواده و دوستان خود در ارتباط باشند و اطلاعات مورد نیاز خود را کسب کنند.
کلام آخر آنکه تا مقصدی از طریق بسترهای روز دنیا معرفی نشود، جذب گردشگر نخواهد کرد.

شهره کرمی