کارشناس مدیریت پسماند با اشاره به اینکه شهرداری‌ها باید زیرساخت‌های لازم برای اجرای دستورالعمل مدیریت پسماندهای ساختمانی را فراهم کنند گفت: معاونت شهرسازی شهرداری‌ها می‌توانند هنگام صدور مجوز ساخت‌وساز، نظارت و کنترل مناسبی بر مدیریت نخاله‌ها داشته باشند اما متأسفانه در بسیاری از شهرداری‌های کشور این موضوع یک کار اضافه قلمداد شده و به همین‌دلیل جدی گرفته نمی‌شود.
با افزایش جمعیت در شهر همدان طی سال‌های اخیر، گسترش ساخت‌و‌سازهای عمرانی و ساختمانی و تخریب و مرمت بناهای عمرانی و ساختمان‌ها، میزان تولید نخاله‌های ساختمانی به شکل چشمگیری در حال افزایش است.
این در حالی است که به‌جا ماندن پسماندهای ساختمانی، معضلات زیادی را ازجمله آلودگی‌های زیست‌محیطی و آلودگی‌های دیداری ایجاد می‌کند. تأسف‌بارتر اینکه هیچ فعالیت انسانی به اندازه ساخت و سازها زباله‌ ایجاد نمی‌کند، به‌طوری که اگر امروز از کنار یک سایت ساختمانی در حال احداث و یا تخریب عبور کنید با انبوهی از نخاله و مواد جامد مواجه خواهید شد.
با توجه به حجم نخاله‌های ساختمانی و عمرانی در بیشتر شهرها این مسئله به یک مشکل اجتماعی و در عین حال زیست‌محیطی تبدیل شده چراکه طبق برآوردها، زباله‌های ساختمانی بیش از یک‌سوم زباله‌های تولیدشده در شهرها را تشکیل می‌دهند که شامل طیف گسترده‌ای از مواد همچون مواد عایق، بتن، آجر، کاشی و سرامیک، چوب، شیشه و پلاستیک، مخلوط‌های قیری، زباله‌های فلزی شامل کابل‌ها و لوله‌ها، خاک، خاک آلوده، سنگ،گچ، سیمان، رنگ، چسب و درزگیر، بتن، آجر، چوب، شیشه، فلزات و پلاستیک است.
نکته حائز اهمیت اینکه رهاسازی زباله‌ها و نخاله‌های ساختمانی در حاشیه جاده‌ها یکی از معضلات زیست‌محیطی شهر همدان شده که ممکن است این نخاله‌ها دارای سرب، آزبست یا سایر مواد خطرناک نیز باشد؛ بنابراین تخلیه پسماندهای ساختمانی در گذرگاه‌ها، اطراف باغ‌ها، جاده‌ها و بزرگراه‌ها باعث پدید آمدن مناظری زشت، آلودگی‌های زیست‌محیطی، ایجاد سد معبر و به‌دنبال آن به‌وجود آمدن حوادث احتمالی و خسارات مالی و غیره به شهروندان می‌شود.
از طرفی نخاله‌های ساختمانی، محل‌های مناسبی برای زندگی انواع و اقسام حشرات موذی، جوندگان و سگ‌های ولگرد است که این موجودات منابع و عوامل انواع بیماری‌ها هستند که سلامت ساکنان هر محله و شهروندان را مورد تهدید قرار می‌دهند، به همین خاطر مدیریت صحیح آن‌ها از موضوعاتی است که باید مورد توجه دستگاه‌های اجرایی مرتبط قرار گیرد.
نکته دیگر اینکه نخاله‌های ساختمانی علاوه‌بر برهم‌ریختن بستر و ساختار خاک و ایجاد آلودگی در خاک و منابع آب، در شرایط اضطرار آلودگی هوا می‌تواند موجب تشدید آلودگی هوا نیز شود.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص شرایط فعلی پسماندهای ساختمانی در همدان با عادل عربی؛ معاون نظارت و پایش حفاظت از محیط زیست استان همدان و درخصوص پیامدهای مخرب این پدیده با همایون مدنی؛ کارشناس مدیریت پسماند گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان همدان با اشاره به اینکه روزانه حدود دو تا دو هزار و 500 تن از این نوع پسماند در استان تولید می‌شود افزود: به طور خاص، بیش از هزار تن نخاله ساختمانی روزانه در شهر همدان تولید و به سایت نخاله‌های ساختمانی انتقال می‌یابد.
عادل عربی در پاسخ به این پرسش که به‌نظر شما نخاله‌ها و پسماندهای ساختمانی، به‌ویژه زمانی که به‌صورت غیرمجاز در باغ‌ها و زمین‌های اطراف شهر همدان انباشت می‌شوند، چه تهدیدات محیط زیستی ایجاد می‌کنند؟ اظهار کرد: پیش از پاسخ دادن به این پرسش باید بگویم سایتی که شهرداری همدان در حال حاضر برای تخلیه نخاله‌ها در نظر گرفته، تقریباً به ظرفیت کامل خود رسیده و به‌زودی نیاز به مکان‌یابی جدید خواهد بود که باید بر اساس ضوابط سازمان حفاظت محیط زیست انجام شود.
وی ادامه داد: مسئله بعدی اینکه در روستاها و مناطقی که فاقد سایت مدیریت نخاله هستند، متأسفانه شاهد پراکندگی و تخلیه غیرمجاز نخاله‌های ساختمانی هستیم که اگر نظارت کافی صورت نگیرد، این مسئله منجر به آسیب‌های جدی در اطراف شهرها و روستاها، به‌ویژه در مناطق کوهستانی و دامنه‌ها، خواهد شد.
این مسئول با ابراز اینکه در حاشیه جاده‌ها نیز این معضل به‌وضوح دیده می‌شود اظهار کرد: بر این اساس ما باید به فکر ایجاد سایت‌های اقماری مدیریت نخاله‌های ساختمانی به‌صورت تجمیعی برای چند روستا باشیم، این موضوع بارها از سوی سازمان حفاظت محیط زیست و اداره کل مربوطه پیگیری شده و بر اساس قانون، مسئولیت مدیریت این نخاله‌ها بر عهده شهرداران و دهیاران است.
عربی با تأکید بر اینکه در مناطقی که خارج از محدوده یا حریم شهرها و روستاها قرار دارند، این مسئولیت بر عهده بخشداران است، خاطرنشان کرد: اخیراً طی مکاتبه‌ای با فرمانداران استان، نواقص موجود را یادآور شده و اعلام کردیم کدام بخشدار، شهردار یا دهیار عملکرد بهتری داشته و کدام‌یک ضعف داشته‌اند.
وی ادامه داد: در این مکاتبه یک مهلت یک‌ماهه تعیین شده که اگر در این مدت اقدام مؤثری مشاهده نشود، طبق وظیفه نظارتی سازمان، موضوع به مراجع مربوطه ارجاع داده خواهد شد.
معاون نظارت و پایش حفاظت محیط زیست استان همدان در واکنش به این پرسش که بیشترین محل‌های رهاسازی غیرمجاز نخاله‌ها در حاشیه شهر همدان کجاست و چرا این مناطق انتخاب می‌شوند؟ بیان کرد: بیشترین تخلیه‌های غیرمجاز نخاله در مسیر جاده‌های تهران، ملایر و قهاوند و به‌طور پراکنده در مسیر روستاهای انصارالامام (ینگجه)، سولان و حیدره مشاهده می‌شود.
عربی، افزود: علت انتخاب این مناطق عمدتاً نزدیکی به محورهای اصلی و کاهش هزینه حمل نخاله‌ها است به طوری که متخلفان ترجیح می‌دهند به جای انتقال نخاله به سایت رسمی و تحمل هزینه‌های بیشتر، نخاله‌ها را در نزدیک‌ترین نقطه و دور از چشم مردم تخلیه کنند.
وی با تأکید بر اینکه این کار علاوه بر آسیب به طبیعت و منظر طبیعی، به لحاظ بهداشتی نیز خطرناک است. نخاله‌های ساختمانی ممکن است حاوی مواد خطرناک مانند رنگ دیوارها یا مواد شیمیایی باشند که با رها شدن در طبیعت موجب آلودگی شدید محیط زیست شوند تشریح کرد: بر این اساس با توجه به اهمیت حفاظت از حریم جاده‌ها، مردم و نهادهای متولی همچون شهرداری، دهیاری و بخشداری و نیز راهداری‌‌ها می‌توانند با مشاهده این تخلفات مستقیماً برخورد کرده و یا از طریق سامانه تلفنی 1540 نیز تخلفات را گزارش دهند‌ تا در اسرع وقت اقدامات قانونی انجام ‌شود.
وی در پاسخ به این پرسش که از مجموع بیش از دو هزار تن نخاله تولیدی روزانه، چه مقدار به سایت رسمی منتقل و چه مقدار به‌صورت غیرمجاز رها می‌شود؟ گفت: این میزان نخاله ساختمانی است که طبق برآوردها به سایت نخاله‌های ساختمانی منتقل می‌شود اما متأسفتانه همچنان مقدار قابل توجهی که به‌نظر من شاید حدود 100 تن باشد، به‌صورت غیرمجاز در محلات و اطراف شهرها رها می‌شود.
در ادامه کارشناس مدیریت پسماند در پاسخ به این پرسش که به‌نظر شما چه آسیب‌هایی از نظر محیط زیستی، بهداشتی یا اجتماعی ممکن است این نوع پسماندها در بلندمدت برای باغ‌ها و اراضی که در آن‌ها رها می‌شود ایجاد کند؟ عنوان کرد: از دیدگاه محیط زیستی و بهداشتی، این پسماندها را به‌نوعی پسماندهای خنثی می‌شناسیم چراکه مانند پسماندهای خانگی چنین خاصیتی ندارند که متعفن شوند یا تجزیه شده و بوی بد بدهند.
همایون مدنی ادامه داد: اما مهم‌ترین مسئله این است که از نظر زیباشناختی، محیط را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهند و از نظر اجتماعی و روان‌شناختی نیز اثرات منفی بر جامعه دارند، زیرا ایجاد چنین صحنه‌هایی بر روحیه عمومی مردم اثرگذار است.
وی با اشاره به اینکه از دیدگاه کشاورزی نیز این موضوع اهمیت دارد چراکه در بسیاری از مواقع، این پسماندها (به‌ویژه گچ و خاک) بافت خاک را تخریب کرده و موجب شوری خاک می‌شوند و در نتیجه زمین‌های کشاورزی را غیر حاصلخیز می‌کنند افزود: از سوی دیگر، برخی ترکیبات موجود در این نخاله‌ها ممکن است گازهایی منتشر کنند؛ البته میزان این گازها از نظر محیط زیستی چندان قابل توجه نیست، ولی در هر صورت نیاز به مدیریت صحیح دارند.
این کارشناس محیط زیست در واکنش به این مسئله که آیا شهرداری یا نهادهای مسئول، زیرساخت‌های لازم برای جمع‌آوری و ساماندهی نخاله‌ها را فراهم کرده‌اند؟ آیا مراکز بازیافت فعالی در این زمینه در کشور وجود دارد؟ گفت: در خصوص نخاله‌های عمرانی و ساختمانی، باید توجه داشت که دو نوع کلی وجود دارد؛ نخاله‌های حاصل از پروژه‌های عمرانی، مانند خاک‌برداری برای تونل یا گودبرداری، که در این موارد خاک و ترکیبات طبیعی منطقه جابجا می‌شوند بنابراین این موارد بیشتر خاک محسوب می‌شوند و نخاله به معنای رایج نیستند.
مدنی ادامه داد: نوع دیگر این پسماندها نخاله‌های ساختمانی است که در حین ساخت‌وساز یا تخریب ساختمان تولید می‌شود، این پسماندها شامل موادی همچون آجر، فلزات ساختمانی، کاشی‌های شکسته، گچ و خاک هستند.
وی با اشاره به اینکه این نخاله‌ها قابلیت بازیافت دارند، ابراز کرد: برای مثال، در زمان تخریب یک ساختمان، آجرها قابل بازیابی و استفاده مجدد بوده و فلزات نیز قابل اتصال مجدد هستند، نهایتاً مواد باقی‌مانده مثل گچ و خاک را می‌توان از محل جمع‌آوری و به مراکز دفع منتقل کرد.
این کارشناس حوزه پسماند با بیان اینکه در پروژه‌های عمرانی مثل حفاری تونل، خاک‌هایی مانند رس یا خاک مخلوط استخراج می‌شود که ارزش اقتصادی دارند اذعان کرد: خاک مخلوط می‌تواند دوباره به شن و ماسه تبدیل شود یا در کشاورزی و صنایع دیگر مورد استفاده قرار گیرد؛ بنابراین این نوع خاک‌ها ارزش افزوده ایجاد می‌کنند و می‌توانند در چرخه مصرف مجدد قرار گیرند.
مدنی در واکنش به این موضوع که در حال حاضر، آیا مراکز بازیافت فعالی در این زمینه داریم؟ گفت: تا جایی که اطلاع دارم، فقط یک مرکز در تهران وجود دارد که نخاله‌ها را به مصنوعات، شن و ماسه تبدیل می‌کند. در زمینه بازیافت خاک مخلوط هم چند مرکزی فعالیت می‌کنند، اما به‌طور کلی مراکز فراگیر بازیافت پسماندهای عمرانی و ساختمانی در کشور بسیار محدودند.
وی افزود: بنابراین ایجاد چنین مراکزی با توجه به حجم بالای این نوع پسماندها در شهرها و استان‌ها، 100 درصد ضروری است، چراکه امروز در سطح بین‌الملل بازیافت پسماندهای عمرانی و ساختمانی به شکل گسترده‌ای توسعه یافته و استفاده مجدد از این ترکیبات کمک می‌کند تا هم از تخریب زیباشناسی محیط جلوگیری شود و هم منابع طبیعی حفظ شوند.
این کارشناس مدیریت پسماند با تأکید بر اینکه باید توجه داشت که چون این نخاله‌ها ترکیبات بسیار متنوع و ناهمگنی دارند، بازیافت آن‌ها نسبتاً هزینه‌بر است و به همین دلیل، حمایت و دخالت دولت برای تشویق سرمایه‌گذاران و فراهم کردن زیرساخت‌های لازم اهمیت ویژه‌ای دارد خاطرنشان کرد: این نوع پسماند نیز مانند سایر انواع پسماندها نیاز به مدیریت دارد؛ یعنی از مرحله ذخیره‌سازی و جمع‌آوری گرفته تا حمل و دفع، باید فرآیندی مشخص و نظام‌مند داشته باشد اما متأسفانه در بیشتر شهرهای ما این روند رعایت نمی‌شود.
مدنی با اشاره به اینکه بارها گفته‌ام که دستورالعمل آن در قانون مدیریت وجود دارد، اما متأسفانه اجرا نمی‌شود، گفت: به‌طور مثال، اگر هزینه حمل نخاله و فاصله محل تخلیه بسیار زیاد باشد، برای شرکت یا پیمانکار، دیگر مقرون‌به‌صرفه نخواهد بود که نخاله‌ها را تا محل تعیین‌شده منتقل کند، در نتیجه، تخلفات اتفاق می‌افتد و افراد در نزدیک‌ترین نقطه، خصوصاً در ساعات پایانی شب یا حتی گاهی در روز، اقدام به تخلیه غیرمجاز نخاله‌ها کرده و سریعاً محل را ترک می‌کنند.
وی خاطرنشان کرد: در این زمینه نیروی انتظامی می‌تواند کمک مؤثری داشته و شهرداری نیز باید با آن هماهنگ باشد تا جلوی این تخلفات را بگیرد اما متأسفانه باز هم، به‌دلیل نبود هماهنگی‌های لازم، پیگیری و رهگیری این تخلفات، به‌درستی انجام نمی‌شود و همچنان شاهد تخلیه‌های غیرمجاز هستیم.
این کارشناس محیط زیست، با بیان اینکه شیوه‌نامه‌ای برای مدیریت پسماندهای عمرانی و ساختمانی وجود دارد که توسط وزارت کشور تهیه شده خاطرنشان کرد: اینکه چرا این شیوه‌نامه اجرا نمی‌شود، به مشکلات خاص سیستم‌های شهری ما در ایران مرتبط است.
مدنی ادامه داد: تنها اقدامی که در راستای بازیافت این نوع از پسماندها صورت گرفت و شخصاً دیدم، در کرمانشاه بود توسط خانم شیرزادی بود، وی طی پروژه‌ای یکسری تجهیزات خاص هم برای این کار خریداری کرد، اما به‌دلیل هزینه‌های بالای آن، پروژه موفق نبود و در نهایت تجهیزات را برای فروش گذاشتند که البته خریداری هم پیدا نشد.
وی با بیان اینکه در صورت مدیریت مناسب، این نخاله‌ها می‌توانند به‌عنوان خاک پوششی در مراکز دفن زباله استفاده شوند که این هم نوعی استفاده مجدد از پسماند محسوب می‌شود ابراز کرد: از سوی دیگر، در دستورالعمل مربوطه، نقش سازندگان ساختمان‌ها در مدیریت نخاله‌ها تعریف شده، به این ترتیب که تولیدکننده و دفع‌کننده پسماند مشخص شده است.
وی ادامه داد: برای مثال اگر من ساختمانی را تخریب یا بازسازی کنم و نخاله‌هایی تولید شود، باید طبق تعهداتی که دارم، مسئولیت جمع‌آوری و تحویل صحیح آن‌ها را بر عهده بگیرم.
این کارشناس محیط زیست با ابراز اینکه این تعهد می‌تواند در قالب تعهد شخصی و از طریق چارچوب‌های قانونی پیگیری شود؛ ابراز کرد: بازهم تأکید می‌کنم این موارد در شیوه‌نامه مدیریت نخاله‌ها پیش‌بینی و دقیقاً مشخص شده که هر فرد یا مجموعه باید چه اقداماتی انجام دهد پس اگر شهروندان به این دستورالعمل مراجعه کنند، کاملاً می‌توانند وظایف خود را متوجه شوند.
مدنی با تأکید بر اینکه شهرداری‌ها نیز باید زیرساخت‌های لازم برای اجرای این دستورالعمل را فراهم کنند، به‌ویژه معاونت شهرسازی شهرداری‌ها می‌تواند هنگام صدور مجوز ساخت‌وساز، نظارت و کنترل مناسبی بر مدیریت نخاله‌ها داشته باشد گفت: متأسفانه در بسیاری از شهرداری‌های کشور این موضوع یک کار اضافه قلمداد شده و به همین دلیل جدی گرفته نمی‌شود.
وی، ادامه داد: بنابراین وقتی من به‌عنوان تولیدکننده نمی‌دانم نخاله‌‌های عمرانی را باید به کجا تحویل دهم، طبیعتاً تخلفات و تخلیه‌های غیرمجاز رخ می‌دهد که به همین دلیل، در تمام شهرهای ایران، هنگام ورود به شهرها شاهد انباشت غیرمجاز نخاله‌ها در حاشیه جاده‌ها هستیم که منظره‌ای زشت و ناپسند ایجاد می‌کند.
این کارشناس محیط زیست در پاسخ به این پرسش که برای مهار این وضعیت، چه اقدام فوری و مؤثری باید در دستور کار شهرداری‌ها و شوراهای شهر قرار گیرد؟ افزود: تنها راه، رعایت دقیق قوانین و اجرای کامل شیوه‌نامه‌های موجود است.
مدنی ادامه داد: وقتی قانون و دستورالعمل وجود دارد و می‌توان به پشتوانه آن اقدام کرد، باید حتماً این کار انجام شود؛ البته در خصوص خود قانون نیز ذکر این نکته ضروری است که در برخی موارد، نابسامانی‌هایی وجود دارد. به‌عنوان مثال، رقم جریمه‌ تعیین‌‌شده برای تخلیه غیرمجاز نخاله‌ها آن آن‌قدر کم است که عملاً بازدارندگی لازم را ندارد؛ یعنی متخلف با خود می‌گوید: «عیبی ندارد، حتی اگر جریمه شوم، باز هم برایم مقرون به‌صرفه‌تر است تا اینکه نخاله را به سایتی دوردست منتقل کنم.»
وی با بیان اینکه به‌نظر می‌رسد اگر همان قوانین و دستورالعمل‌های موجود به‌درستی اجرایی شوند، بحران نخاله‌های ساختمانی و بازیافت آن کاملاً قابل مدیریت و کنترل است که باید توجه داشت این مدیریت هزینه‌بر بوده و از سوی دیگر، درآمد چندانی برای شهرداری‌ها ندارد اذعان کرد: از همین رو، معمولاً شهرداری‌ها رغبت چندانی به اجرای کامل این قوانین ندارند، چراکه در حال حاضر عمدتاً تمرکز آن‌ها بر کسب درآمدهای روزمره برای تأمین هزینه‌های جاری است.

طاهره ترابی مهوش