استان همدان در سال 1404 در مقطع حساسی از تحولات اقتصادی، اجتماعی و محیطی قرار دارد. کاهش منابع آبی، افزایش آسیب‌های اجتماعی، اُفت مشارکت اقتصادی در مناطق روستایی و ادامه مهاجرت نخبگان به دیگر استان‌ها، تاب‌آوری این منطقه را با چالش‌هایی اساسی مواجه کرده است؛ اما در دل این بحران‌ها، فرصتی مهم نهفته است: مشارکت اجتماعی. این ابزار می‌تواند بنیانی برای عبور از شرایط موجود و دستیابی به آینده‌ای پایدار و منسجم فراهم کند.
در ادبیات توسعه، «تاب‌آوری» به توانایی سازگاری و پاسخ مؤثر جوامع نسبت به تهدیدات اقتصادی، اجتماعی و محیطی اطلاق می‌شود. در سطح استان همدان، مفهوم تاب‌آوری در سال 1404 باید با تمرکز بر توانمندسازی محلی، همبستگی اجتماعی، ارتقای حکمرانی مشارکتی و ایجاد ظرفیت‌های اقتصادی بومی، بازتعریف شود. بدون بهره‌گیری از مشارکت واقعی مردم، امکان شکل‌گیری تاب‌آوری‌، عملاً ناممکن است.
نرخ مشارکت اقتصادی پایین جوانان، حاشیه‌نشینی در پیرامون شهر همدان و شهرهای میانی، فقر مزمن در بخش‌هایی از شهرستان‌های جنوبی و غربی استان و نبود فرصت‌های مشارکت سیاسی و اجتماعی کافی برای مردم، از مهم‌ترین عوامل فرسایش سرمایه اجتماعی در همدان محسوب می‌شود. هم‌زمان، محدودیت منابع آب، کاهش بهره‌وری در کشاورزی و ضعف زیرساخت‌های حمل‌ونقل و فناوری، توسعه پایدار را با مانع روبه‌رو کرده است.
با چنین زمینه‌ای، بازسازی اعتماد عمومی، افزایش شفافیت در تصمیم‌گیری‌ها و ایجاد بستر برای حضور مؤثر مردم در فرایندهای برنامه‌ریزی، به ضرورتی غیر قابل انکار تبدیل شده است.
* راهبردهای تقویت مشارکت اجتماعی در همدان
1. توانمندسازی نهادهای مدنی و مردمی
سازمان‌های مردم‌نهاد (سمن‌ها) در استان همدان با وجود سابقه فعالیت چند دهه‌ای، هنوز جایگاه مؤثر و مستقلی در تصمیم‌سازی ندارند. لازم است ضمن ارتقای وضعیت حقوقی و حمایت مالی از این نهادها، زمینه تعامل سازمان‌یافته آن‌ها با دستگاه‌های اجرایی فراهم شود.
2. گسترش آموزش عمومی و توسعه فرهنگی مشارکت‌محور
بدون افزایش آگاهی عمومی، مشارکت اجتماعی به شعاری بی‌اثر تبدیل می‌شود. برگزاری دوره‌های آموزشی در حوزه مدیریت محلی، اقتصاد مقاومتی، حفاظت از منابع طبیعی و مهارت‌های مشارکت‌جویانه در مدارس، دانشگاه‌ها و مراکز فرهنگی، می‌تواند بستر لازم برای شکل‌گیری جامعه‌ای تاب‌آور و مشارکت‌پذیر را فراهم آورد.
3. تقویت ساختار شوراهای اسلامی و نهادهای محلی
شوراهای اسلامی شهر و روستا، اگر به‌درستی تقویت و تخصص‌محور شوند، می‌توانند حلقه واسط میان مردم و حاکمیت باشند. این امر مستلزم تغییر نگاه حاکمیتی به شوراها و تجهیز آن‌ها به ابزارهای حقوقی و مالی لازم برای ایفای نقش مؤثر است.
4. ارتقای مشارکت اقتصادی از طریق تقویت بخش‌های بومی
همدان از دیرباز قطب صنایع دستی، کشاورزی بومی، گردشگری فرهنگی و فعالیت‌های اقتصاد خُرد بوده است. بازآفرینی این ظرفیت‌ها با مشارکت مردم محلی، ایجاد تعاونی‌های روستایی و تکیه بر تولید دانش‌بنیان، می‌تواند هم اشتغال ایجاد کرده و هم حس تعلق را در میان مردم تقویت کند.
5. گردشگری اجتماعی‌محور، ابزار همبستگی
با توجه به غنای تاریخی و فرهنگی همدان، گردشگری می‌تواند نقش قابل توجهی در تقویت تاب‌آوری ایفا کند. اجرای طرح‌های گردشگری مبتنی بر مشارکت جوامع محلی، نه‌تنها زمینه توسعه اقتصادی را فراهم می‌آورد، بلکه به انسجام اجتماعی و ارتقای هویت محلی نیز کمک می‌کند.
آنچه امروز استان همدان به آن نیاز دارد، صرفاً برنامه‌ریزی بالا به پایین و تزریق منابع مالی نیست، بلکه شکل‌گیری یک الگوی حکمرانی مشارکتی و اجتماعی‌محور است که در آن، مردم نقش اصلی را در تصمیم‌گیری‌ها و اجرای پروژه‌های توسعه‌ای ایفا کنند. تجربه کشورهای موفق در تاب‌آوری شهری و منطقه‌ای نشان داده که هر کجا مردم در فرایند توسعه سهیم بوده‌اند، نتایج پایدارتری حاصل شده است.
درنهایت با تقویت نهادهای اجتماعی، بازتعریف نقش مردم در حکمرانی، بهره‌گیری از ظرفیت نخبگان و ترویج فرهنگ مشارکت، می‌توان چشم‌اندازی روشن برای استان همدان ترسیم کرد؛ چشم‌اندازی که در آن تاب‌آوری نه یک واکنش اضطراری، بلکه بخشی از زندگی روزمره مردم باشد.