کهن‌شهر ما همدان، سال‌ها متأثر از دلایل مختلف که عمده آن‌ها ناشی از ضعف‌های مدیریتی است، از حرکت به سمت اهدافی که شایسته آن بوده، بازمانده و یا حداقل بسیار کُند پیش می‌رود. یکی از اقدامات شهرداری در همدان طی چندسال اخیر تغییر، مرمت و یا ایجاد بسیاری از نمادها و نشانه‌های شهر در میدان‌ها و سایر نقاط بوده که یکی از مهم‌ترین آن‌ها، میدان مرکزی شهر همدان است که پس از سنگ‌فرش شدن اطراف، پیدا شدن اشیا و نیز تابوت و اسکلت‌های تاریخی در مرکزش، سایت‌موزه‌ای در آن ایجاد شد؛ اما آن‌گونه که انتظار می‌رفت، نتوانسته هویت‌بخش باشد.
نکته این است که میدان مذکور از گذشته محلی برای تعامل و جامعه‌پذیری بیشتر مردم همدان بوده و اِلمان‌ها و نمادها در این زمینه نقش بسزایی را ایفا می‌کنند، حال آنکه امروز اهالی شهر با فضای ایجادشده غریبه هستند؛ چراکه در اطراف این میدان نماد، نما و اِلمانی به‌کار گرفته نشده تا بتوان از آن به‌عنوان یک الگوی هویت‌بخش و تأثیرگذار نام برد؛ بنابراین با توجه به اهمیت موضوع، بر آن شدیم تا دراین‌باره گفت‌وگویی را با مهدی پرستارشهری، استادیار گرافیک و هنر تجسمی و دانش‌آموخته دکترای هنر دانشکده هنر و معماری همدان ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
این دانش‌آموخته دکترای هنر با بیان اینکه میدان امام (ره)‌ همدان یکی از نمادهای مهم در شهر همدان است که طی سال‌های اخیر با پیاده‌راه‌سازی در اطراف آن انتظار می‌رفت بنا به تعداد کثیر مراجعات در حوزه نمادسازی و استفاده از اِلمان‌های فرهنگی، تاریخی و اجتماعی توسط مدیریت شهری دقت نظر بیشتری در راستای هویت‌بخشی به آن دنبال شود اما متأسفانه این‌گونه نبود، گفت: مسئله این است که متأسفانه در پی سیاست‌زدگی مدیریت شهری و به دنبال سر کار آمدن گروه‌های مختلف و نیز تغییر مدیران، هیچ‌گاه در عرصه هنر شهری جریان‌سازی لازم در مسیر هویت‌بخشی به شهرها دنبال نمی‌شود.
مهدی پرستارشهری با اشاره به پیامدهای عدم توجه به نمادهای فرهنگی و اجتماعی در قالب اِلمان‌ها و نماد‌ها در میدان امام (ره)، گفت: عدم وجود نمادهای فرهنگی در میدان مرکزی شهرها، به‌ویژه همدان، می‌تواند تأثیرات منفی خاصی را به دنبال داشته باشد که ازجمله آن‌ها می‌توان به کاهش هویت شهری و فرهنگی، از دست رفتن فرصت‌های گردشگری و جذب توریست، تضعیف تعلق خاطر به شهر و آگاهی نسبت به حق و تکلیف در شهروندان اشاره کرد.
وی با تأکید بر اینکه پرداختن به نمادها و اِلمان‌ها در چنین نقاط حساسی نیاز به برنامه‌ریزی و ایده‌پردازی دقیق دارد، افزود: برای تبدیل میدان امام (ره) به یک فضای پویا و جذاب، نیاز به ایده‌پردازی، بحث کارشناسی و الگوبرداری از نمونه‌های موفق جهانی است.
پرستارشهری با تأکید بر اینکه ایجاد چنین فضایی می‌تواند به شکل‌گیری یک جریان فرهنگی پایدار منجر شود و حتی نیاز به آموزش‌های مستقیم به شهروندان را کاهش دهد، تصریح کرد: با وجود تلاش‌های برخی مسئولان، به نظر می‌رسد تغییرات اساسی در این زمینه نیازمند عزم جدی‌تر و دوری از چالش‌های سیاسی است تا طرح‌های فرهنگی به ثمر برسند.
وی ادامه داد: برای مثال متأسفانه سال گذشته اِلمانی طی ایام نوروز در میدان مرکزی به‌کار گرفته شده بود که نقدهای بسیاری بر آن وارد بود؛ از بنده نیز نظر خواستند که بدون داشتن هیچ نگاه مغرضانه‌ای، نظر خود را ارائه کردم. در آن مقطع زمانی این اِلمان مورد دفاع شدید از سوی مدیریت شهری قرار گرفت! اما امسال همان اِلمان در یکی از بلوارهای دورافتاده شهر پشت درختان رها شده بود.
پرستارشهری با بیان اینکه این رفتار دوگانه می‌تواند نشان‌دهنده‌ عدم اعتقاد واقعی به ارزش نماد مذکور و یا صرفاً استفاده‌ ابزاری از آن برای اهداف کوتاه‌مدت باشد، تصریح کرد: این موضوع نه‌تنها به اثر فرهنگی آسیب می‌زند، بلکه اعتماد عمومی را نیز تضعیف می‌کند.
وی با اشاره به اهمیت نمادها در حفظ هویت فرهنگی و اجتماعی در میدان‌های مرکزی شهرها، گفت: آنچه مسلم است اینکه نمادها و آثار فرهنگی، حلقه‌های اتصال بین گذشته و حال هستند؛ وقتی این نمادها به‌درستی حفظ و معرفی نشوند، ارتباط نسل‌ها با تاریخ و ارزش‌های پیشین گسسته می‌شود که این گسست می‌تواند به بی‌تفاوتی نسبت به میراث فرهنگی و حتی کاهش احترام به ارزش‌های اجتماعی بینجامد.
این استادیار هنر دانشکده هنر و معماری دانشگاه بوعلی‌سینای همدان با تأکید بر اینکه در طراحی و ساخت این اِلمان‌ها نیاز به نگاه کارشناسی و بلندمدت داریم، خاطرنشان کرد: تصمیم‌گیری‌های فرهنگی نباید تحت تأثیر جریان‌های مقطعی یا سلایق شخصی باشد. اگر نمادی ارزشمند است، باید در جایگاه مناسب خود حفظ و ترویج شود؛ اگر نیست، نباید صرفاً برای نمایش موقت از آن استفاده کرد. به‌واقع می‌بایست نقش کارشناسیِ بی‌طرف و برنامه‌ریزی بلندمدت، پُررنگ شود.
وی ادامه داد: برای مثال درخصوص اِلمان سال گذشته میدان، این پرسش از مدافعان طرح که اکنون آن را رها کرده‌اند، بسیار به‌جا است که اگر ارزشمند بود، چرا آن را تخریب کردید؟ اگر ارزشمند نبود، چرا از آن دفاع کردید؟ زیرا این پرسش، مسئولیت‌پذیری در مدیریت فرهنگی را به چالش می‌کشد.
این کارشناس با بیان اینکه یقیناً فرهنگ و هویت یک شهر تنها با حرف زدن حفظ نمی‌شود بلکه با عمل مسئولانه‌ افراد و نهادها است که زنده می‌ماند، تشریح کرد: در این زمینه مدیریت شهری ساخت اِلمان‌های بی‌هویت و رها کردن آن‌ها همچون نمونه عنوان‌شده را انجام ندهد؛ زیرا نه‌تنها بی‌احترامی به هویت بوده، بلکه مصداق هدر دادن منابع عمومی و تضعیف اعتماد اجتماعی است.
وی با تأکید بر اینکه در مسیر ارتقای هویت فرهنگی و ایجاد تعلق خاطر به شهر بازگشت به هویت فرهنگی و سنتی این شهر در ساخت و به‌کارگیری اِلمان‌ها و نمادها می‌بایست مورد توجه قرار گیرد، ابراز کرد: باید به نمادها و عناصر فرهنگی ریشه‌دار که در فرهنگ عامه و سنت این شهر وجود داشته، رجوع کرد؛ چراکه این نقطه از شهر محل رجوع اقشار متفاوت از نقاط مختلف همدان است که همه آن‌ها از یک فرهنگ و هویت عامه از گذشته تاکنون، پیروی کرده و می‌کنند.
پرستارشهری ادامه داد: البته اخیراً در قالب هنر شهری اقداماتی هرچند محدود در زمینه دیوارنویسی به زبان محلی همدانی آغاز شده است. این حرکت اگرچه در مراحل اولیه قرار دارد، اما می‌تواند به‌عنوان نقطه شروعی برای ترویج فرهنگ بومی درنظر گرفته شود.
وی با انتقاد از به‌کارگیری نمادهای غیر اصیل در میدان مرکزی همدان، گفت: به‌کارگیری نمادهایی مانند شاخه‌گل‌هایی از جنس فایبر گلاس و به رنگ‌های کدر که طی نوروز امسال در نقطه حساس شهر استفاده شدند، به‌دلیل عدم انطباق با هویت معماری میدان و ضعف در اجرا، از سوی مردم و کارشناسان هنری مورد استقبال قرار نگرفتند.
این کارشناس ادامه داد: این درحالی است که هرگونه تغییر یا نوآوری در هنر باید با ذائقه و پذیرش مخاطب همراه باشد؛ چراکه مخاطب آزاد است و حتی اگر هنرمند دارای مدارک عالی هنری باشد، نمی‌تواند سلیقه مردم را نادیده بگیرد.
این دانش‌آموخته دکترای هنر با اشاره به اینکه به‌کارگیری این اِلمان بیانگر «بازگشت اشتباهی» به طرح‌های ساده‌انگارانه پس از دوره‌ای از گرایش به هنر انتزاعی و مدرن (اِلمان سال گذشته) است، گفت: این نوسان نه‌تنها باعث دوری از هویت اصیل همدان شده، بلکه می‌توان وجود این نگاه را به‌عنوان «دهن‌کجی به معماری تاریخی، فرهنگی و اجتماعی میدان» توصیف کرد.
وی خواستار تعادلی میان نوآوری و اصالت در طراحی نمادهای شهری شد و تأکید کرد: هر طرحی باید با فرهنگ جاری و ساری در جامعه همدان هم‌خوانی داشته باشد.
مع‌الوصف، با توجه به آنچه گفته شد، هویت در هر جامعه، نشان از داشته‌های فرهنگی و اجتماعی آن جامعه دارد و فضاهایی همساز با هویت شهری موجب آرامش، امنیت و مشارکت شهروندان می‌شوند؛ بنابراین از آنجایی که میدان مرکزی همدان جزء فضاهای شهری است که در آن تعاملات اجتماعی شکل می‌گیرد و این تعاملات در مکان‌هایی دیده می‌شود که برای شهروندان حس امنیت وحس تعلق را فراهم می‌کنند، پس وجود اِلمان‌های شاخص علاوه‌بر زیبایی، کیفیت فضا را ارتقا داده و این کیفیت است که بر ذهن انسان نقش می‌بندد و بر حس مکان و خاطرات جمعی شهروندان تأثیر می‌گذارد؛ بنابراین طراحان شهری باید در چنین فضاهایی اِلمان‌هایی را استفاده کنند که سبب انتقال هویت شهری به اذهان شوند و به رضایتمندی شهروندان و بهبود کیفیت محیط شهری، کمک می‌کنند.

طاهره ترابی مهوش