استادیار روانشناسی دانشگاه پیام نور همدان هشدار داد:
سواد مالی، درس فراموششده نوجوانان و زنگی که در مدارس به صدا درنیامده است
رسانهها و اینفلوئنسرها میتوانند نوجوانان را به انتخابهای نادرست مالی هدایت کنند/ فعالیتهای ایمن اقتصادی نظیر تولید محتوا نیاز به نظارت و هدایت خانوادهها دارند
استادیار روانشناسی دانشگاه پیام نور همدان گفت: در عصر دیجیتال که نوجوانان با فرصتهای درآمدزایی و تهدیدات مالی متعددی روبهرو هستند، جای خالی آموزش سواد مالی در مدارس بیش از هر زمان دیگری احساس میشود. در نبود آموزشهای کاربردی درباره پول، پسانداز و مدیریت هزینه، نسل جدید ممکن است قربانی مصرفزدگی، فریبکاریهای آنلاین و ناآگاهی اقتصادی شود؛ کمبودی که نظام آموزشی کشور باید هرچه زودتر آن را جبران کند.

در جهان پرشتاب و دیجیتالی امروز، مفاهیمی چون درآمد، سرمایهگذاری، کارآفرینی و مصرف، تنها در حیطه بزرگسالان باقی نماندهاند. نوجوانان، بهعنوان نسلی که در بستر رسانههای اجتماعی، فناوری و تغییرات فرهنگی رشد میکنند، بیش از هر زمان دیگری با مفاهیم اقتصادی درگیر شدهاند. این نسل، در معرض حجم انبوهی از پیامهای مصرفی و فرصتهای درآمدزایی برخط قرار دارد؛ از تماشای سبک زندگی اینفلوئنسرها تا تجربه ساخت فروشگاه اینترنتی یا تولید محتوا برای کسب درآمد.
اما این مواجهه زودهنگام با دنیای پول و اقتصاد، بهتنهایی معادل «سواد مالی» نیست. نوجوانی که با پول آشناست، لزوماً با شیوه درست مدیریت آن، ارزشگذاری، بودجهبندی، تصمیمگیری اقتصادی و تشخیص مسیرهای سالم از ناسالم آشنا نیست. در این میان، نقش خانواده، نظام آموزشی، رسانهها و سیاستگذاران تربیتی بسیار کلیدی است.
در همین راستا، گفتوگویی انجام دادهایم با استادیار روانشناسی دانشگاه پیام نور واحدهای همدان و عضو هیئت علمی دانشگاه پیام نور کبودرآهنگ که با رویکردی علمی و تربیتی به بررسی موضوع سواد مالی نوجوانان پرداخته و با نگاهی واقعگرایانه، ضمن تحلیل وضعیت کنونی، به ظرفیتهای بالقوه نوجوانان، کاستیهای نظام آموزشی، تأثیر رسانهها و الگوهای رفتاری خانواده اشاره کرده و راهکارهایی برای طراحی برنامههای آموزشی و فرهنگی ارائه داده است.
این گزارش تحلیلی، میکوشد پاسخی روشن به این پرسش بدهد که چگونه میتوان نسلی آگاه، مسئول و توانمند در حوزه اقتصاد پرورش داد؛ نسلی که نه قربانی تبلیغات مصرفی و کلاهبرداریهای مجازی شود، نه از دنیای واقعی اقتصاد جا بماند.
نگاه نوجوانان به پول؛ از تأمین نیاز به هویت اجتماعی
دکتر مریم روشن در ابتدای سخنان خود با اشاره به تغییرات اساسی در نگرش نوجوانان به پول، تصریح کرد: امروزه نوجوانان نسبت به نسلهای قبل دیدگاه واقعگرایانهتری نسبت به پول دارند، اما این نگرش در عین حال مصرفگراتر است. در گذشته پول بیشتر بهعنوان ابزاری برای تأمین نیازهای اساسی زندگی استفاده میشد، اما امروز این مفهوم به بخشی از هویت اجتماعی و سبک زندگی تبدیل شده است.
وی خاطرنشان کرد: دسترسی گسترده به اینترنت و رسانههای اجتماعی باعث شده نوجوانان از سنین پایینتر با مفاهیمی همچون کارآفرینی، ویژند شخصی، درآمد دلاری و سرمایهگذاری آشنا شوند. این دسترسیها به آنها این امکان را داده که نگرشهای اقتصادی خود را مستقلتر شکل دهند، اما در عین حال، ممکن است باعث روی آوردن آنها به الگوهای مصرفگرایانه نیز بشود.
آموزش مالی در مدارس؛ شکافهایی در نظام آموزشی
این استادیار دانشگاه تأکید کرد: فقدان آموزش مؤثر سواد مالی در مدارس ایران یک موضوع بسیار مهم است که در نظام آموزشی رسمی کشورمان، هنوز برنامه جامع و هدفمندی برای آموزش مفاهیم مالی در مدارس وجود ندارد.
روشن ادامه داد: این نبود آموزشهای پایهای همچون بودجهبندی، پسانداز، مدیریت خطر و حتی مفاهیم ساده اقتصادی میتواند نوجوانان را در مواجهه با مشکلات مالی در آینده با چالشهایی جدی روبهرو کند.
وی به این نکته اشاره کرد که برخی مدارس غیردولتی یا خاص ممکن است اقداماتی محدود در این زمینه داشته باشند، اما این تلاشها بهصورت جزئی و پراکنده هستند و نمیتوانند نیازهای اساسی دانشآموزان را در این حوزه برآورده کنند.
الگوهای خانوادگی و تأثیر آنها بر تربیت اقتصادی نوجوانان
عضو هیئتعلمی دانشگاه پیام نور کبودراهنگ تأثیرات خانواده در شکلدهی رفتارهای مالی نوجوانان را بسیار حائز اهمیت دانست و سه نوع الگوی رفتاری در خانوادهها را شناسایی کرد که میتواند تأثیر مستقیم بر رفتارهای اقتصادی فرزندان داشته باشد. نخست، الگوی محدودکننده که در آن صحبت از پول تابوست یا تصمیمات مالی از کودک پنهان میشود. دوم، الگوی مصرفمحور که در آن پول تنها بهعنوان ابزاری برای خرید کالاها و خدمات مصرفی دیده میشود و سوم، الگوی مشارکتی که در آن نوجوان در بحثها و تصمیمات مالی خانواده مشارکت دارد و از این طریق میتواند مفاهیم اقتصادی را بهطور عملی بیاموزد. این الگوهای خانوادگی بهطور مستقیم بر نگرشها و رفتارهای اقتصادی نوجوانان تأثیر میگذارند و میتوانند مسیر آینده مالی آنان را شکل دهند.
نقش رسانهها و اینفلوئنسرها؛ فرصتها و تهدیدها
روشن با این بیان که با گسترش استفاده از شبکههای اجتماعی، نوجوانان بهراحتی در معرض پیامهای اقتصادی مختلف ازجمله تبلیغات برای پولدار شدن سریع و بدون زحمت قرار دارند، اظهار کرد: بسیاری از اینفلوئنسرها الگوهایی از پولدار شدن سریع و بدون زحمت را به نوجوانان ارائه میدهند که میتواند منجر به فریب یا سرخوردگی آنها شود. اما از سوی دیگر، محتواهای آموزشی و الهامبخش نیز وجود دارند که میتوانند نوجوانان را به مسیرهای صحیح هدایت کنند. اینفلوئنسرها و رسانهها، بهویژه اگر فاقد سواد رسانهای باشند، میتوانند در انتخابهای اقتصادی نوجوانان تأثیر منفی بگذارند.
فرصتها و چالشها در درآمدزایی نوجوانان
یکی از نکات مثبتی که وی به آن اشاره کرد، ظرفیتهای بالقوهای است که نوجوانان برای کسب درآمد دارند و یادآور شد: این ظرفیتها شامل تولید محتوا، گرافیک، ساخت پادکست، ترجمه، کمکتدریس، فروش برخط و حتی برنامهنویسی میشود.
این متخصص روانشناسی تأکید کرد: اگر این فعالیتها بهدرستی مدیریت شده و خانواده یا مربیان نظارتهای مناسب بر آنها داشته و با تحصیل نوجوانان در تعارض نباشد، میتوانند به آنها در کسب مهارتهای عملی کمک کنند. البته در این مسیر، آنان باید از خطرات احتمالی مانند مصرفزدگی و وابستگی به فضای مجازی آگاه باشند.
روشن در ادامه به خطرات متعددی که نوجوانان در دنیای دیجیتال با آن مواجه هستند اشاره کرد و توضیح داد: یکی از این خطرات، ورود به فعالیتهای مشکوک مالی مانند شرکتهای هرمی و سرمایهگذاری NFTهای کلاهبردارانه است که میتواند نوجوانان را به دام خود بیندازد. همچنین، استثمار و کار کودک در بسترهای بیقانون اینترنتی یکی دیگر از نگرانیهای جدی است که در این زمینه وجود دارد. این خطرات میتواند آسیبهای جدی به نوجوانان وارد کند و مسیر اقتصادی آنها را بهطور منفی تحت تأثیر قرار دهد.
کسبوکارهای امن و موفق برای نوجوانان
وی به نمونههای موفقی از کسبوکارهای امن برای نوجوانان اشاره کرد که میتواند الگویی برای نوجوانان در داخل و خارج کشور باشد و گفت: مثلاً، سکوهای ایرانی مانند کافه تدریس نوجوان که نوجوانان میتوانند بهعنوان معلم در آن مشغول بهکار شوند. در سطح جهانی، برنامههایی نظیر Kidpreneurs در آمریکا و Junior Achievement در کشورهای مختلف، به نوجوانان آموزش کارآفرینی و مفاهیم اقتصادی را میدهند تا از این طریق آنها را برای ورود به دنیای کسبوکار آماده سازند.
پیشنهاد طرح «مدرسه اقتصادی نوجوان» برای آموزش سواد مالی
این استادیار دانشگاه طرحی برای آموزش سواد مالی به نوجوانان پیشنهاد داد که شامل کارگاههای هفتگی سواد مالی، پروژههای عملی نظیر طراحی بازارچه خیریه، بازیهای شبیهسازی اقتصادی و دعوت از مهمانان موفق در عرصه اقتصادی میشود.
روشن در پایان گفتوگوی خود اعلام کرد: این طرح میتواند در مدارس و مراکز آموزشی مختلف اجرا شود تا نوجوانان با مفاهیم اقتصادی آشنا شده و در مسیر تغییر نگرش نسبت به پول و مصرف گام بردارند. همچنین، ارزیابی این برنامهها باید بر اساس میزان مشارکت در پروژهها، سطح یادگیری مفاهیم و تغییر نگرش نوجوانان نسبت به مسائل اقتصادی انجام شود.
وی در نهایت با بیان اینکه آموزش سواد مالی در نوجوانان میتواند پایهگذار یک اقتصاد پایدار و موفق در آینده باشد، با ایجاد فضای مناسب آموزشی و ارائه الگوهای صحیح اقتصادی، میتوان نسل جدیدی از کارآفرینان و افراد مسئول در حوزههای اقتصادی پرورش داد، سخنان خود را در این بخش به پایان برد.
سواد مالی برای نسل فردا؛ سنگبنای استقلال، آگاهی و امنیت اقتصادی نوجوانان
در خاتمه باید گفت؛ آموزش سواد مالی به نوجوانان نهتنها بهعنوان یک ضرورت برای آمادهسازی آنها برای مواجهه با چالشهای اقتصادی آینده، بلکه بهعنوان عاملی برای شکلدهی به یک نسل مستقل، آگاه و مسئول در دنیای امروز از اهمیت بسیاری برخوردار است. در دنیای پیچیده و پرتحولی که ما در آن زندگی میکنیم، نوجوانان با فرصتها و تهدیدات بسیاری در حوزه اقتصاد روبهرو هستند. از یک سو، دسترسی آسان به اطلاعات و فضای دیجیتال این امکان را فراهم میآورد که آنها سریعتر با مفاهیم مالی و اقتصادی آشنا شوند و از سوی دیگر، در صورت نبود آموزشهای مناسب، ممکن است در دام خطراتی همچون مصرفزدگی، کلاهبرداریهای دیجیتال یا حتی استثمار در فضای برخط گرفتار شوند.
بنابراین، نخستین گام برای تحقق یک تغییر اساسی در این زمینه، اصلاح نظام آموزشی کشور است. در حال حاضر، آموزش مفاهیم مالی در مدارس بهطور عمده در حاشیه قرار دارد و برنامههای موجود فاقد عمق و جامعیت لازم هستند. باید تلاش شود تا در برنامههای آموزشی مفاهیم مالی پایهای همچون بودجهبندی، پسانداز، سرمایهگذاری، مدیریت ریسک و نحوه کسب درآمد سالم بهصورت اصولی گنجانده شوند. این مفاهیم باید بهگونهای آموزش داده شوند که نوجوانان علاوه بر درک تئوری، بتوانند آنها را در زندگی روزمره خود بهکار ببرند و درک درستی از نحوه استفاده از منابع مالی خود پیدا کنند.
اما اصلاحات آموزشی تنها به نهادهای آموزشی محدود نمیشود. خانوادهها بهعنوان نخستین و مهمترین نهاد تربیتی در زندگی نوجوانان، نقش بسیار مهمی در شکلدهی نگرشهای مالی آنها دارند. متأسفانه در بسیاری از خانوادهها، مسائل مالی یا از دید نوجوانان پنهان نگهداشته میشود یا بهصورت سطحی و غیرکاربردی درباره پول و درآمد صحبت میشود. این الگوها معمولاً منجر خواهد شد که نوجوانان در مواجهه با مسائل مالی در آینده دچار سردرگمی و چالش شوند. در عوض، خانوادهها میتوانند با ایجاد فضایی مشارکتی، به نوجوانان فرصت دهند تا در تصمیمات مالی خانواده شریک شوند و از تجربیات والدین بهرهمند شوند. این کار نهتنها ارتقای آگاهی مالی نوجوانان را در پی دارد، بلکه موجب میشود تا آنها درک عمیقتری از تفاوتهای بین نیازها و خواستههای خود پیدا کنند و از همان سنین نوجوانی، به مفاهیم مدیریت مالی تسلط یابند.
علاوه بر این، با توجه به دنیای دیجیتال و فضای برخط که امروزه بخش عمدهای از زندگی نوجوانان را تشکیل میدهد، رسانهها و اینفلوئنسرها نیز تأثیر زیادی بر نگرشها و رفتارهای مالی نوجوانان دارند. از یک سو، برخی از اینفلوئنسرها الگویی از موفقیت سریع و بیزحمت را به نوجوانان ارائه میدهند که میتواند آنها را بهدنبال روشهای غیرقانونی یا کلاهبرداریگونه برای کسب درآمد سوق دهد. از سوی دیگر، برخی رسانهها و برنامههای آموزشی میتوانند نوجوانان را با راههای سالم و منطقی برای درآمدزایی آشنا کنند؛ بنابراین، توسعه سواد رسانهای در نوجوانان ضروری است تا بتوانند تبلیغات و اطلاعات مالی را بهدرستی تحلیل کرده و از تأثیرات منفی محتوای رسانهای مصون بمانند.
درنهایت، راهکارهایی که نوجوانان را در مسیر فعالیتهای اقتصادی سالم و ایمن هدایت کنند نیز از اهمیت بالایی برخوردارند. سکوهایی مانند «کافه تدریس نوجوان» در ایران یا برنامههای مشابه در سطح جهانی، میتوانند به نوجوانان فرصت دهند تا مهارتهای کارآفرینی خود را در محیطی ایمن و کنترلشده به کار گیرند. این سکوها با حمایت از تولید محتوا، برنامهنویسی، فروش برخط و دیگر فعالیتهای اقتصادی، میتوانند به نوجوانان فرصتی برای تجربه عملی دنیای کسبوکار بدهند بدون آنکه نگرانی از مواجهه با خطرات دیجیتال یا کلاهبرداریها وجود داشته باشد.
درمجموع، بهنظر میرسد که ایجاد یک تغییر واقعی در نظام آموزشی، بهبود الگوهای خانوادگی و حمایت از فعالیتهای اقتصادی نوجوانان، گامهای مؤثری در جهت ساختن آیندهای روشن و پایدار برای نسلهای آینده خواهد بود. آموزشهای دقیق، مؤثر و متناسب با نیازهای روز به نوجوانان، میتواند به آنها کمک کند تا نهتنها به موفقیتهای مالی دست یابند، بلکه به کارآفرینهایی مسئول، آگاه و مستقل تبدیل شوند که قادرند در دنیای پیچیده اقتصادی و دیجیتال امروز با هوشمندی و آگاهی عمل کنند؛ بنابراین، هر اقدامی که در جهت بهبود سواد مالی نوجوانان صورت گیرد، قطعاً گامی به سوی آیندهای روشنتر و اقتصادیتر برای جامعه خواهد بود.
شناسه خبر 94257