گرم شدن زمین، بروز خشک‌سالی‌های پیاپی، بروز فرونشست‌ها، گسترش کویرها و روند بیابان‌زایی، افزایش روزافزون مناطق ممنوعه و وقوع سیلاب‌های مخرب را می‌توان ازجمله شرایط ناپایداری اکولوژیکی و افزایش آسیب‌پذیری به منابع آبی کشور دانست که در کنار خود مباحثی همچون کاهش پوشش گیاهی و افزایش آلایندگی‌ها را به‌دنبال دارد.
فهم عمیق‌تر از آسیب‌های محیط زیستی حادث‌شده بر منابع طبیعی نخستین گام برای مقابله مؤثر با این چالش‌ها است، استانی همچون همدان نیز از این آسیب‌های محیط زیستی بی‌نصیب نبوده به طوری که هر یک از آسیب‌های عنوان‌شده را می‌توان در سرفصلی مجزا مورد بررسی قرار داد.
با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا درخصوص بحرانی‌ترین آسیب‌های حادث‌شده بر محیط زیست و منابع طبیعی با استاد تمام گروه مهندسی طبیعت دانشگاه ملایر گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
علیرضا ایلدرمی با بیان اینکه نخستین مبحث مهم و نگران‌کننده در همدان، تغییر اقلیم است گفت: بارندگی‌ها دیگر مانند گذشته نیست به طوری که ما اکنون با دوره‌ای از خشک‌سالی شدید و فراتر از انتظار روبه‌رو هستیم. شرایط به گونه‌ای پیش رفته که در سه دهه اخیر، همدان چنین خشک‌سالی‌ای را تجربه نکرده بود.
وی با تأکید بر اینکه اصطلاحی که من برای توصیف این وضعیت به‌کار می‌برم «خشک‌سالی مفرط» است تشریح کرد: هرچند کاهش باران را می‌توان تا حدودی با مدیریت منابع کنترل کرد، اما اکنون با چالش بزرگ‌تری با عنوان خشک‌سالی برفی مواجهیم.
این استاد تمام دانشگاه ملایر افزود: به‌عبارتی، بارش برف زمستانی به‌شدت کم و باعث کاهش ذخیره برفی در کوهستان الوند شده، در نتیجه، منابع آبی ما نیز در فصولی مانند تابستان که بیشترین نیاز را داریم، کاهش یافته، این کاهش ذخایر به حدی جدی است که می‌توان گفت سطح ذخیره آبی همدان در 50 سال اخیر به پایین‌ترین میزان خود رسیده؛ این واقعیت بر اساس بررسی‌های میدانی و مطالعات انجام‌شده تأیید می‌شود.
ایلدرمی با بیان اینکه چالش و بحران بعدی مرتبط با همین بحران آبی و زیست‌محیطی، پدیده فروچاله‌هاست تشریح کرد: بررسی‌های من با استفاده از تصاویر ماهواره‌ای و تحلیل‌های فضایی نشان می‌دهد که فروچاله‌ها در دشت‌های همدان، فامنین و کبودرآهنگ با الگویی خاص در حال گسترش هستند، این موضوع بسیار نگران‌کننده است، چون کاهش شدید سطح آب‌های زیرزمینی، عامل اصلی شکل‌گیری این فروچاله‌هاست و موقعیت جغرافیایی آن‌ها در برخی نقاط، تأسیسات مهمی را تهدید می‌کند.
وی با بیان اینکه باتوجه به کاهش منابع آب در دسترس، به‌ناچار از منابع آب زیرزمینی استفاده کرده‌ایم، اما سطح آب در دشت‌های همدان، فامنین و کبودرآهنگ به‌شدت افت کرده به طوری که برخی از چاه‌ها دیگر امکان کف‌شکنی ندارند و برخی کاملاً خشک شده‌اند عنوان کرد: حتی در برخی مناطق، آب شور جایگزین آب شیرین شده و شوری خاک‌های کشاورزی را در پی داشته و بهره‌وری زمین‌ها را به‌شدت کاهش داده است.
این دانش‌آموخته جغرافیا با ابراز اینکه از جنوب قهاوند تا ملایر، ما عملاً با پدیده بیابان‌زایی مواجهیم و تا چند سال دیگر متأسفانه در این مناطق شاهد تولد بیابان خواهیم بود افزود: در همدانِ دو میلیون هکتاری، حدود 150 تا 200 هزار هکتار آن چهره‌ای شبیه بیابان پیدا کرده است.
ایلدرمی ادامه داد: اگرچه این مناطق مانند کویر لوت یا دشت‌های مرکزی ایران نیستند، اما شواهد بیابان‌زایی در آن‌ها به‌وضوح دیده می‌شود که این وضعیت می‌تواند معضلاتی نظیر ریزگرد، افزایش شوری خاک و بروز بادهای شدید و آلوده به ذرات نمک و خاک را به همراه داشته باشد.
وی با بیان اینکه یکی دیگر از چالش‌های جدی، مبحث تغییر کاربری اراضی است تشریح کرد: در سه دهه اخیر، در حاشیه همدان و کوهستان الوند، اراضی کشاورزی و مرتعی به‌طور گسترده‌ای به کاربری‌های مسکونی یا کشاورزی غیراصولی تبدیل شده‌اند.
این استاد دانشگاه افزود: اراضی مرتعی که به زمین کشاورزی تغییر کاربری داده‌اند، افزایش فرسایش خاک و رسوب در سدهای استان را در پی داشته‌اند که همین امر بهره‌وری زمین‌های کشاورزی را کاهش داده است.
ایلدرمی با بیان اینکه اگر با همین روند پیش برویم، مجموعه این چالش‌ها به هم گره خواهند خورد و یک «ابرچالش» برای استان همدان شکل خواهد گرفت؛ ابرچالشی که اگر ایجاد شود، حل آن بسیار دشوار خواهد بود، گفت: در حال حاضر یکی از چالش‌های مهم همدان، افزایش آلودگی هوا در فصول سرد سال است.
وی ابراز کرد: ما با دو نوع آلودگی عمده مواجه هستیم؛ آلودگی هوا و آلودگی ناشی از پسماندها؛ بنابراین با توجه به اینکه شهر همدان در مجاورت کوه الوند قرار دارد، خوشبختانه از نظر جوی و هواشناسی، معمولاً در برخی فصول سال وزش نسیم‌های روزانه و بادهایی را داریم؛ این جریان‌ها تا حدی به پالایش هوا کمک می‌کنند.
وی ادامه داد: اما در شرایط وارونگی دما، مشکل جدی‌تر می‌شود. به‌نظر من، یکی از راهکارهای اساسی، دور کردن صنایع از اطراف شهر همدان است چراکه در حال حاضر، برخی مجتمع‌های صنعتی یا کارخانه‌های کوچک در داخل یا نزدیک شهر مستقر هستند که متأسفانه تأثیرات منفی بر هوای شهر دارند، همچنین مشاغل آلوده‌کننده مانند برخی تعمیرگاه‌ها که با مواد سمی مانند سرب و روی سروکار دارند، باید از بافت شهری جدا شوند. این مشاغل باید در بازطراحی شهری مورد توجه قرار گرفته و در صورت امکان، به خارج از حلقه نخست یا رینگ اصلی شهر انتقال یابند؛ یعنی دور از مناطق مسکونی.
این استاد دانشگاه ملایر در خصوص چرایی اهمیت این موضوع خاطرنشان کرد: شهر همدان به‌شدت فشرده است و بار ترافیکی بسیار سنگینی داشته و ظرفیت پذیرش این تعداد خودرو را ندارد؛ البته در حال حاضر رینگ‌های اول و دوم شهری همچون بلوارهای بعثت، مدنی و آیت‌الله نجفی بخشی از این بار را تحمل می‌کنند، اما باز هم مشاغلی در نقاطی از شهر مستقر هستند که حتی در روزهای تعطیل موجب افزایش ترافیک می‌شوند.
ایلدرمی ادامه داد: از طرفی خودروهای فرسوده در همدان بسیار زیاد بوده و به‌جرأت می‌توانم بگویم که تعداد قابل‌توجهی از آن‌ها به‌ویژه موتورسیکلت‌ها به‌شدت آلاینده‌ هستند؛ البته اقداماتی مثل اتصال دوربین‌های نظارتی به سامانه معاینه فنی از سوی شهرداری و راهور، به کنترل این وضعیت کمک کرده، اما این اقدامات کافی نیستند. برخی سیاست‌ها باید مدت‌ها پیش اجرا می‌شدند.
وی با ابراز اینکه یکی از راهکارهای مؤثر، حرکت به ‌سمت برقی‌سازی ناوگان شهری است عنوان کرد: شاید امکان ساخت مترو فراهم نباشد، اما قطعاً می‌توان اتوبوس‌های برقی را جایگزین اتوبوس‌های فرسوده و آلاینده و تاکسی‌ها را نوسازی کرد و سیستم حمل‌ونقل عمومی را گسترش داد.
وی در ادامه با اشاره به وضعیت آلودگی منابع آب و خاک در استان نیز گفت: در این زمینه نیز مشکلات قابل‌توجهی وجود دارد به طوری که در دانشگاه بوعلی‌سینا، رشته‌ای با عنوان «سلامت حوزه‌های آبخیز» طراحی و پیشنهاد آن به وزارت علوم داده شده و مراحل نهایی خود را طی می‌کند. این رشته ناظر به این اصل است که آب‌های موجود در این حوزه‌ها و خاک دامنه‌ها نباید آلوده شوند.
این استاد دانشگاه ملایر با بیان اینکه متأسفانه در بسیاری از حوزه‌های آبخیز اطراف همدان در اثر بارش یا سیلاب، همراه آب رسوبات نیز وارد منابع آبی شهر می‌شود درحالی‌که خود شهر همدان در مسیر سیلاب مستقیم نیست اظهار کرد: حوزه‌های اطراف مانند عباس‌آباد، در صورت آلوده بودن، موجب ورود آلاینده‌ها به مناطق شهری می‌شوند؛ بنابراین باید روی سلامت آب و خاک این حوزه‌ها کار کنیم، پاک‌سازی، بهره‌برداری بهینه و کاهش ورود آلاینده‌ها از اقدامات مهم در این زمینه است.
ایلدرمی ادامه داد: توجه به این مسئله در مورد آب شرب نیز حائز اهمیت است بنابراین اگر بتوانیم آب شرب را از آب مصرفی شهری جدا کنیم، هم به نفع شهروندان است و هم به نفع دولت، زیرا در حال حاضر آب تصفیه‌شده وارد شبکه‌ای فرسوده می‌شود، دوباره آلوده شده و سپس مردم مجبور می‌شوند آن را در منازل تصفیه کنند؛ بنابراین اصلاح و بازسازی این سامانه‌ها امری بسیار ضروری است.
وی با تأکید بر اینکه انتقال آب در شهر همدان یا باید به‌درستی اصلاح و عیب‌یابی شود، یا اگر امکان اصلاح آن وجود ندارد، حداقل باید آب مصرفی مناسب و غیرآلوده در اختیار مردم قرار گیرد، تشریح کرد: انصاف نیست در شرایط کم‌آبی، مردم همدان از آب تصفیه‌شده برای استحمام و سرویس‌های بهداشتی و یا شست‌وشوی ماشین استفاده کنند، این بی‌عدالتی است. هیچ‌کس در دنیا چنین کاری نمی‌کند.
وی مطرح کرد: اگر بتوانیم سیستم فعلی را عیب‌یابی، حلقه‌های انتقال آب را بررسی و نقاطی که دچار شکستگی یا ورود آلودگی هستند را بازسازی کنیم، کار بسیار مفیدی انجام داده‌ایم اما اگر نتوانیم، برای تأمین آب شهر همدان باید به‌دنبال یک راه‌حل اساسی باشیم، چراکه منابع آب فعلی پاسخگوی نیاز یک کلان‌شهر مانند همدان نیست.
این استاد دانشگاه ملایر با تأکید بر اینکه موضوع فرسایش خاک یکی از پیامدهای تغییرات اقلیمی و کاهش بارندگی‌ها است گفت: باتوجه به تغییر اقلیم، مسئله تغییر کاربری اراضی، بسیار روشن است چراکه خشک‌سالی ما را مجبور به تغییر کاربری می‌کند به‌عنوان مثال، زمینی که قبلاً آبیاری می‌شد، اکنون رها شده یا در آن کشت دیمی انجام می‌شود و یا اینکه در برخی زمین‌های کشاورزی و باغ‌ها به‌دلیل کاهش آب و از بین رفتن پوشش گیاهی ساخت‌وساز صورت می‌گیرد.
ایلدرمی خاطرنشان کرد: در این فرایند پوشش گیاهی که نقش حفاظتی برای خاک ایفا می‌کرد، به‌تدریج از بین خواهد رفت. این امر نتیجه‌ مستقیم تغییرات اقلیمی و خشک‌سالی‌های پیاپی است زیرا وقتی پوشش گیاهی ضعیف می‌شود، ظرفیت نگهداری آب در دامنه‌ها نیز کاهش می‌یابد؛ بنابراین هرچه این پوشش ضعیف‌تر باشد، خاک در برابر بارش باران و سیلاب آسیب‌پذیرتر می‌شود.
وی با بیان اینکه در حال حاضر ما با نوعی «خاک لخت» مواجهیم که مستقیم زیر ضربه قطرات باران و جریان آب قرار می‌گیرد، اظهار کرد: بر این اساس کاهش مواد آلی و بیوماس در حوزه‌های آبخیز ما، یکی از عوامل تشدید فرسایش خاک است که این امر از همان خشک‌سالی‌هایی ناشی می‌شود که میزان و نظم بارندگی را نیز مختل کرده‌اند.
وی افزود: برای مثال در سال‌های اخیر، رگبارهای شدیدی در استان ما رخ می‌دهد رگبارهایی که پیش‌تر هم بودند، اما نه با این شدت و مدت، نکته این است که در پی این خشک‌سالی‌ها پوشش گیاهی دیگر مثل قبل نیست، این بارش‌های شدید تأثیر فرسایشی بیشتری دارند.
این استاد مهندسی طبیعت با اشاره به اینکه دلیل پر شدن سریع مخازن از رسوبات نیز به همین موضوع بازمی‌گردد، اذعان کرد: درواقع این اتفاق از آنجا نشأت می‌گیرد که در پی بارش رگباری، رودخانه‌ها حجم زیادی رسوب حمل می‌کنند و پوشش گیاهی دیگر نقش حفاظتی سابق را ندارد.
ایلدرمی ادامه داد: البته در این بین ما در مناطق مختلفی از استان مثل دامنه‌های الوند، کبودرآهنگ و نهاوند مراتع و چراگاه‌هایی داریم که بهره‌برداری بی‌رویه از آن‌ها می‌شود این موضوع نیز بر تشدید فرسایش خاک میفزاید.
وی با ابراز اینکه در کنار عوامل عنوان‌شده، آتش‌سوزی مراتع و بهره‌برداری غیراصولی نیز به مشکلات افزوده است خاطرنشان کرد: در خصوص ارائه راهکار در جهت کنترل فرسایش، در بدو امر این نکته ضروری است که زمین‌شناسی و پوشش گیاهی در مناطق مختلف با یکدیگر تفاوت دارند، این تفاوت‌ها باعث می‌شود میزان هدررفت خاک نیز متفاوت باشد؛ بنابراین در نقاط مختلف می‌بایست نسخه درخور منطقه برای فرسایش پیچید.
وی درخصوص، تأثیر فعالیت‌های معدنی و بهره‌برداری غیراصولی از معادن بر افزایش فرسایش خاک نیز اظهار کرد: به‌عنوان نظر شخصی که ممکن است درست یا نادرست باشد، باید بگویم که معادن را نمی‌توان نادیده گرفت چراکه این منابع یک ظرفیت طبیعی و منبع تولید محسوب می‌شوند که باید از آن به‌درستی بهره‌برداری کرد.
این استاد تمام مهندسی طبیعت با تأکید بر اینکه به‌نظر می‌رسد نخستین راهکار این است که هر معدن‌کاری که از زمینی بهره‌برداری می‌کند، باید دو برابر آن زمین را احیا کند و یا اگر جاده‌کشی انجام می‌دهد، همان مسیر را بازسازی کند گفت: این الزام بدان جهت حائز اهمیت است که وقتی از معادن بهره‌برداری می‌شود، ضمن اینکه فرسایش خاک در آن منطقه به علت جابه‌جایی لایه‌های خاک شدت می‌گیرد، سیمای سرزمین نیز تغییر می‌کند؛ بنابراین باید هزینه‌ای از سود حاصل برای بازسازی منابع طبیعی اختصاص داده شود.
ایلدرمی ادامه داد: موضوع دوم اینکه در معادن استان همدان، به‌ویژه در مناطق حساس، باید در اکتشاف و بهره‌برداری عمقی با احتیاط بیشتری عمل کرد، برای مثال، در برخی معادن سیلیس که در دامنه‌ها فعالیت دارند، مشاهده می‌کنیم که برداشت عمقی انجام می‌شود. به‌نظر من، چنین بهره‌برداری‌ها ضرورتی ندارند، بهره‌برداری‌هایی که با انفجار یا ماشین‌آلات سنگین همراه است شدت فرسایش را نیز دوچندان می‌کند، نمونه بارز آن در روستای علی‌آباد دمق دیده می‌شود؛ جایی که چند سال پیش بهره‌برداری از معادن سیلیس انجام شد و اکنون چیزی از دامن طبیعت آن منطقه باقی نمانده است.
وی با اشاره به اینکه به‌نظر می‌رسد بهره‌برداری از معادن باید با مطالعات کارشناسی دقیق‌تری صورت گیرد و در تعیین شرایط و شاخص‌های بهره‌برداری، توجه بیشتری مبذول شود اذعان کرد: ممکن است شرایط برخی استان‌ها برای یک مدل بهره‌برداری مناسب باشد، اما برای ما نباشد بنابراین، لازم است قوانین بهره‌برداری در برخی مناطق بازنگری و متناسب با طبیعت همان منطقه تدوین شوند.

طاهره ترابی مهوش