درحالی‌ که نمودارهای آماری، آژیر خطر پیری جمعیت را در بسیاری از استان‌های کشور به صدا درآورده‌اند، همدان با قرار گرفتن در رتبه چهارم پیرترین استان‌های ایران، به یکی از کانون‌های نگران‌کننده در این زمینه تبدیل شده است. بررسی روند ازدواج، تمایل جوانان به تشکیل خانواده و نرخ باروری، نشان می‌دهد که اگر این مسیر با همین شیب ادامه یابد، نه‌تنها ساختار جمعیتی استان دچار بحران خواهد شد، بلکه چرخه توسعه اقتصادی و اجتماعی نیز با چالش‌های جدی روبه‌رو می‌شود.
* کاهش تمایل به ازدواج؛ محصول ترکیب پیچیده‌ای از عوامل
نخستین و شاید مهم‌ترین علت کاهش تمایل جوانان به ازدواج در همدان، مشکلات اقتصادی است. نرخ بالای بیکاری در میان جوانان تحصیل‌کرده، نبود فرصت‌های شغلی پایدار، هزینه‌های زیاد مسکن و جهیزیه، عدم توانایی در تأمین حداقل‌های یک زندگی مستقل، ازدواج را از یک مرحله طبیعی و مطلوب زندگی، به پروژه‌ای پُرهزینه و اضطراب‌آور تبدیل کرده است.
از سوی دیگر، تحولات فرهنگی و تغییر در الگوهای سبک زندگی نیز نقش مهمی در کاهش تمایل به ازدواج دارند. جوانان امروزی به‌ویژه دختران، خواهان استقلال بیشتر، فرصت‌های برابر شغلی و تحصیلی و ازدواج آگاهانه و به‌ دور از فشارهای سنتی‌اند. این تغییرات هرچند نشانه رشد فردیت و آگاهی اجتماعی است، اما در غیاب بسترهای حمایتی مناسب، موجب تعویق یا حتی انصراف از ازدواج می‌شود.
تحلیل‌های جامعه‌شناسانه نیز نشان می‌دهد که کاهش اعتماد اجتماعی، ترس از طلاق، فقدان مهارت‌های ارتباطی و بی‌اعتمادی نسبت به پایداری روابط، در ذهنیت بسیاری از جوانان سایه انداخته و ازدواج را به گزینه‌ای نامطمئن تبدیل کرده است. در این میان، فشارهای اقتصادی خانوادگی، بحران‌های روانی ناشی از ناامیدی به آینده و نبود چشم‌انداز روشن نیز بر این تصمیم اثر منفی می‌گذارند.
* پیامدهای پنهان اما سنگین پیری جمعیت
یکی از عوامل مؤثر بر کاهش باروری و بالطبع سالخوردگی جامعه، عدم اقبال جوانان به ازدواج است؛ این یک واقعیت غیر قابل انکار بوده که پیری جمعیت تنها یک مسئله جمعیتی یا آماری نیست، بلکه پدیده‌ای چندبُعدی است که بر کلیت ساختار اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی استان اثرگذار خواهد بود. یکی از مهم‌ترین پیامدهای آن، کاهش نیروی کار جوان و افزایش وابستگی اقتصادی خواهد بود. جمعیتی که بیشتر آن را سالمندان تشکیل دهند، توان تولید، نوآوری و پویایی اقتصادی را کاهش می‌دهد.
در حوزه سلامت، با افزایش جمعیت سالمند، فشار بر زیرساخت‌های بهداشتی و خدمات درمانی افزایش می‌یابد. نیاز به مراقبت‌های ویژه، بازنشستگی زودهنگام و هزینه‌های اجتماعی مرتبط با سالمندی، منابع مالی استان را با چالش مواجه خواهد کرد.
از منظر اجتماعی نیز کاهش نرخ ازدواج و فرزندآوری، منجر به کوچک‌ شدن خانواده‌ها، تنهایی، کاهش حمایت‌های بین‌ نسلی و درنهایت تضعیف سرمایه اجتماعی می‌شود. نبود نسل‌های جایگزین، تداوم سنت‌ها و فرهنگ بومی را تهدید می‌کند و حس تعلق به جامعه را کاهش می‌دهد.
آنچه وضعیت همدان را نگران‌کننده‌تر می‌کند، ادامه این روند بدون برنامه‌ریزی جامع است. اگرچه نمی‌توان جوانان را به ازدواج و فرزندآوری مجبور کرد، اما می‌توان با کاهش فشارهای اقتصادی، آموزش مهارت‌های زندگی، تقویت امید اجتماعی و بازتعریف مفهوم خانواده، فضایی امن و انگیزه‌بخش برای ازدواج فراهم کرد.
تا زمانی‌که ازدواج در نگاه جوانان با اضطراب، محدودیت و آینده‌ای نامعلوم گره خورده باشد، تلاش‌ها برای افزایش نرخ آن به جایی نخواهد رسید. باید ازدواج را از یک پروژه پُرهزینه به یک انتخاب آگاهانه و دست‌یافتنی تبدیل کرد. آینده جمعیتی استان نه در دست آمار، بلکه در گرو تصمیمات امروز ما برای حمایت از جوانانی‌ است که هنوز به تشکیل خانواده امیدوارند، اگر شرایط آن فراهم شود!