حسن سالک- کارشناس اقتصادی و پژوهشگر توسعه

هوش مصنوعی (AI) یا ( Artificial Intelligence) به مجموعهای از فناوریها و الگوریتمها گفته میشود که به ماشینها اجازه میدهد تا مانند انسانها عمل کنند و تصمیمات هوشمندانه بگیرند.
هوش مصنوعی بهعنوان یکی از پیشرانهای اصلی تحولات اقتصادی در قرن بیستویکم، ظرفیت عظیمی برای بازآفرینی ساختارهای اقتصادی، افزایش بهرهوری و ایجاد فرصتهای جدید در اقتصادهای ملی و جهانی دارد. اقتصاد هوش مصنوعی که به مطالعه اثرات و فرصتهای ناشی از استفاده از این فناوری در بخشهای مختلف اقتصادی میپردازد، در ایران نیز بهدلیل ویژگیهای خاص اقتصاد آن، ازجمله وابستگی به نفت، چالشهای ساختاری در بازار کار و نیاز به تنوعبخشی اقتصادی، از اهمیت ویژهای برخوردار است. این یادداشت به بررسی فرصتها، چالشها و راهکارهای بهکارگیری هوش مصنوعی در اقتصاد ایران میپردازد و راهبردهایی برای بهرهمندی بهینه از این فناوری در راستای توسعه پایدار ارائه میدهد.
* فرصتهای هوش مصنوعی در اقتصاد ایران
هوش مصنوعی میتواند بهعنوان اهرمی برای رفع برخی از مشکلات ساختاری اقتصاد ایران عمل کند؛ در ادامه به برخی از مهمترین فرصتهای این فناوری در اقتصاد ایران اشاره میشود:
تنوعبخشی به اقتصاد و کاهش وابستگی به نفت: اقتصاد ایران بهشدت به درآمدهای نفتی وابسته است که این وابستگی آن را در برابر نوسانات قیمت جهانی نفت آسیبپذیر میکند. هوش مصنوعی میتواند با تقویت بخشهای غیر نفتی مانند کشاورزی، صنعت و خدمات، به تنوعبخشی اقتصادی کمک کند؛ برای مثال در بخش کشاورزی استفاده از هوش مصنوعی در تحلیل دادههای هواشناسی، مدیریت منابع آب و بهینهسازی زنجیره تأمین، میتواند بهرهوری را افزایش دهد. در صنعت، اتوماسیون مبتنی بر هوش مصنوعی میتواند هزینههای تولید را کاهش داده و رقابتپذیری صنایع ایرانی را در بازارهای جهانی ارتقا دهد.
افزایش بهرهوری در بازار کار: یکی از چالشهای اصلی اقتصاد ایران، نرخ بالای بیکاری، بهویژه در میان جوانان تحصیلکرده است. هوش مصنوعی میتواند با ایجاد مشاغل جدید در حوزههای فناوری اطلاعات، تحلیل داده و توسعه نرمافزار، فرصتهای شغلی جدیدی خلق کند. همچنین، ابزارهای هوش مصنوعی میتوانند با بهبود فرآیندهای استخدام، آموزش نیروی کار و تطبیق مهارتها با نیازهای بازار، به کاهش بیکاری کمک کنند.
تحول در بخش مالی و بانکی: هوش مصنوعی در بخش مالی میتواند به بهبود مدیریت خطر، تشخیص تقلب و ارائه خدمات مالی شخصیسازیشده کمک کند؛ در ایران که نظام بانکی با چالشهایی مانند مطالبات معوق و ناکارآمدی در تخصیص منابع مواجه است، الگوریتمهای هوش مصنوعی میتوانند با تحلیل دادههای مشتریان، به بانکها در تصمیمگیریهای دقیقتر و سریعتر، کمک کنند. همچنین فینتکهای مبتنی بر هوش مصنوعی میتوانند دسترسی به خدمات مالی را برای جمعیتهای محروم از خدمات بانکی، افزایش دهند.
بهبود سیاستگذاری اقتصادی: هوش مصنوعی میتواند ابزار قدرتمندی برای سیاستگذاران اقتصادی باشد. مدلهای پیشبینی مبتنی بر هوش مصنوعی میتوانند در تحلیل اثرات سیاستهای پولی و مالی، پیشبینی تورم و ارزیابی تأثیر تحریمها بر اقتصاد ایران، بهکار روند. این ابزارها میتوانند به دولت در طراحی سیاستهای هدفمند و مؤثرتر، کمک کنند.
* چالشهای بهکارگیری هوش مصنوعی در اقتصاد ایران
با وجود فرصتهای فراوان، بهکارگیری هوش مصنوعی در اقتصاد ایران با چالشهای متعددی مواجه است که باید بهدقت مدیریت شوند:
کمبود زیرساختهای فناوری: توسعه هوش مصنوعی نیازمند زیرساختهای قوی، ازجمله دسترسی به اینترنت پُرسرعت، مراکز داده پیشرفته و توان محاسباتی بالا است. در ایران، محدودیتهای زیرساختی مانند سرعت پایین اینترنت و کمبود سرورهای پیشرفته، میتواند مانع از توسعه و پیادهسازی فناوریهای هوش مصنوعی شود.
کمبود نیروی انسانی متخصص: هوش مصنوعی به متخصصانی در حوزههای علوم داده، یادگیری ماشین و برنامهنویسی نیاز دارد. در ایران با وجود تعداد قابل توجه فارغالتحصیلان دانشگاهی، کمبود نیروی کار متخصص در این حوزهها همچنان مشهود است؛ مهاجرت نخبگان (فرار مغزها) نیز این چالش را تشدید کرده است.
چالشهای قانونی و نظارتی: نبود چارچوبهای قانونی مشخص برای استفاده از هوش مصنوعی، بهویژه در زمینههای حساس مانند حریم خصوصی و امنیت دادهها، میتواند اعتماد عمومی به این فناوری را کاهش دهد. در ایران، فقدان قوانین جامع در حوزه هوش مصنوعی و دادههای بزرگ، میتواند مانع از پذیرش گسترده این فناوری شود.
تأثیر بر نیروی کار سنتی: هوش مصنوعی ممکن است با اتوماسیون برخی مشاغل، بهویژه در بخشهای تولیدی و خدماتی کممهارت، منجر به بیکاری موقت شود. در اقتصاد ایران که نرخ بیکاری بهویژه در میان جوانان بالا است، این موضوع میتواند چالشهای اجتماعی و اقتصادی جدیدی ایجاد کند.
* مسیر آینده بهکارگیری هوش مصنوعی در اقتصاد ایران
برای بهرهبرداری مؤثر از هوش مصنوعی در اقتصاد ایران، باید راهبردهایی جامع و هماهنگ در سطوح مختلف طراحی و اجرا شود؛ در ادامه برخی از این راهکارها ارائه میشود:
سرمایهگذاری در زیرساختهای فناوری: دولت و بخش خصوصی باید در توسعه زیرساختهای دیجیتال، ازجمله شبکههای اینترنت پُرسرعت، مراکز داده و پلتفرمهای ابری سرمایهگذاری کنند. ایجاد پارکهای فناوری و مراکز نوآوری میتوانند به تسریع این فرآیند کمک کنند.
آموزش و توسعه نیروی انسانی: برای رفع کمبود نیروی متخصص، باید برنامههای آموزشی در زمینه هوش مصنوعی و علوم داده در دانشگاهها و مؤسسات آموزشی تقویت شود. همچنین، همکاری با شرکتهای بینالمللی و پلتفرمهای آموزشی برخط میتواند به انتقال دانش و فناوری به ایران کمک کند.
تدوین چارچوبهای قانونی و نظارتی: دولت باید قوانین و مقرراتی را برای حفاظت از دادهها، حریم خصوصی و استفاده اخلاقی از هوش مصنوعی تدوین کند. این چارچوبها باید بهگونهای طراحی شوند که ضمن حمایت از نوآوری، اعتماد عمومی را به این فناوری جلب کنند.
حمایت از استارتآپها و شرکتهای نوپا: ایجاد صندوقهای سرمایهگذاری خطرپذیر و ارائه مشوقهای مالیاتی به استارتآپهای فعال در حوزه هوش مصنوعی، میتواند به رشد اکوسیستم فناوری در ایران کمک کند. همچنین، همکاری بین دانشگاهها، صنعت و استارتآپها، میتواند نوآوری را تسریع کند.
مدیریت اثرات اجتماعی هوش مصنوعی: برای کاهش اثرات منفی اتوماسیون بر نیروی کار، باید برنامههای بازآموزی و ارتقای مهارت برای کارگران در معرض خطر طراحی شود؛ این برنامهها میتوانند به کارگران کمک کنند تا با نیازهای جدید بازار کار سازگار شوند.
* نتیجهگیری
هوش مصنوعی میتواند بهعنوان یک کاتالیزور برای تحول اقتصادی در ایران عمل کند، به شرطی که با برنامهریزی دقیق و هماهنگ بهکار گرفته شود. این فناوری میتواند به تنوعبخشی اقتصادی، افزایش بهرهوری و بهبود سیاستگذاری کمک کند، اما نیازمند سرمایهگذاری در زیرساختها، آموزش نیروی انسانی و تدوین قوانین مناسب است. با توجه به چالشهای موجود، ازجمله محدودیتهای زیرساختی و کمبود نیروی متخصص، ایران باید رویکردی جامع و بلندمدت برای ادغام هوش مصنوعی در اقتصاد خود داشته باشد. درنهایت، موفقیت در این مسیر به همکاری نزدیک بین دولت، بخش خصوصی و جامعه علمی بستگی دارد.
شناسه خبر 94634