در پهنه گیتی، کمتر هنری را می‌توان یافت که همچون فرش ایرانی، تار و پودش با تاریخ، اسطوره و روح یک تمدن درآمیخته باشد. این دست‌بافته‌های نفیس که هر گره‌ آن‌ها قصه‌ای از صبر و ظرافت در کار هنرمندان این سرزمین را روایت می‌کند، نه‌تنها زیراندازی برای کاخ‌ها، بلکه تابلویی زنده از فرهنگ و هویت ایرانی است؛ از کاخ‌های اروپا تا موزه‌های معتبر جهان، فرش ایرانی همچون سفیری خاموش، پیام هنر و تمدن ایران را به جهانیان می‌رساند.
ریشه‌های هنر فرش‌بافی در ایران به اعماق تاریخ بازمی‌گردد؛ از شکوه فرش‌های هخامنشی تا ظرافت بی‌نظیر فرش‌های صفوی که با ابریشم و نقش‌های پیچیده، جهان را به تحسین واداشت؛ در دوره اسلامی این هنر با نقوش اسلیمی و هندسی، جلوه‌ای نو یافت و در عصر صفوی، به اوج کمال رسید.
با ذکر این مقدمه و اهمیت صنعت فرش در ایران، در گفت‌وگوهایی اختصاصی با مهدی احمدی تهرانی، تولیدکننده، کارآفرین برتر و عضو کمیته فرش استانداری کرمان و نیز احمد ملکی، مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دست‌باف ملایر، وضعیت صنعت فرش ایران مورد بررسی قرار گرفت.
در ابتدا احمدی تهرانی، عضو کمیته فرش استانداری کرمان با 30 سال سابقه فعالیت در این حوزه، به تشریح چالش‌ها و فرصت‌های پیش روی این صنعت پرداخته است:
عضو کمیته فرش استانداری کرمان با بیان اینکه فرش ایرانی با پیشینه‌ای غنی و چندهزارساله همواره نمادی از هنر و فرهنگ ایران بوده است، گفت: این دست‌بافته‌های ارزشمند که قدمت آن‌ها به دوران قبل از میلاد و دوره ساسانیان می‌رسد، در طول تاریخ فرازونشیب‌های بسیاری را پشت سر گذاشته‌اند.
* نخستین فرش دست‌باف موجود در جهان، فرش ایرانی است
مهدی احمدی تهرانی با اشاره به اینکه نخستین فرش دست‌باف موجود در جهان، فرش ایرانی است، اظهار کرد: در دوره صفویه فرش ایرانی به اوج شهرت خود رسید و در سراسر دنیا شناخته شد؛ پس از دوران غارنشینی، انسان‌ها به فکر داشتن زیراندازهایی برای نرم‌تر کردن محل زندگی خود افتادند و این ایده، سرآغاز بافت فرش و گبه در ایران شد.
وی افزود: هریک از مناطق ایران، طرح‌های خاص خود را در فرش‌بافی دارند؛ کرمان، خراسان و شیراز، ازجمله مناطقی هستند که در تعالی این هنر نقش بسزایی داشته‌اند. به‌طور مثال، قالی کرمان در گذشته حرف اول را می‌زد و ضرب‌المثل‌های معروفی در این زمینه وجود دارد.
احمدی تهرانی یادآور شد: فرش یک کلمه ترکی است و زیراندازها توسط ترک‌زبانان ایرانی، فرش نام‌گذاری شده‌اند؛ نخستین بافندگان فرش یا زیرانداز در جهان، ایرانیان بوده‌اند.
* فرش ایرانی روزگاری رتبه نخست صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص داده بود
این کارشناس فرش با بیان اینکه در دهه‌های 40 و 50 فرش ایرانی بازار جهان را تسخیر کرده بود، ادامه داد: متأسفانه فرش ایرانی که روزگاری رتبه نخست صادرات غیر نفتی را به خود اختصاص داده بود، امروزه با چالش‌های متعددی روبه‌رو است و سالانه تنها 70 هزار دلار ارزآوری دارد.
وی تأکید کرد: کاهش رونق بازار، کپی‌برداری از طرح‌ها و قاچاق فرش‌های افغانستانی، ازجمله این مشکلات هستند.
احمدی تهرانی با اشاره به اینکه از دیگر مشکلات اصلی می‌توان به نبود مدیران متخصص در زمینه فرش و تحریم‌های اقتصادی اشاره کرد، گفت: در دهه‌های 40 تا 60، بسیاری از افراد در خانه‌های خود به قالی‌بافی مشغول بودند و از این طریق امرار معاش می‌کردند؛ اما با افزایش تحریم‌ها و بسته شدن بازارهای جهانی، این رونق به‌تدریج از بین رفت.
* نبود ثبات اقتصادی و بیمه برای بافندگان، از عوامل دلسردی هنرمندان است
این کارشناس فرش افزود: علاوه‌بر این، نبود ثبات اقتصادی و بیمه برای بافندگان نیز از دیگر عوامل دلسردی هنرمندان این عرصه است. فعالان حوزه فرش معتقدند اگر دولت به بافندگان کمک‌هزینه بیمه پرداخت نکند، در آینده‌ای نزدیک با کمبود نیروی کار ماهر در این صنعت روبه‌رو خواهیم شد.
وی با بیان اینکه به‌روز نشدن طرح‌ها و عدم شناخت بازار جهانی نیز از دیگر مشکلاتی است که کارشناسان به آن اشاره می‌کنند، گفت: زمانی که بازار دنیا به روی ایران بسته شد، صادرکنندگان مجبور شدند به‌صورت چمدانی فرش صادر کنند و این امر باعث کاهش انگیزه برای بازاریابی و رقابت در سطح بین‌المللی شد.
احمدی تهرانی ادامه داد: بااین‌حال، امیدواری‌هایی نیز وجود دارد؛ به‌تازگی رئیس مرکز فرش ایران با سفر به استان‌های مختلف، در تلاش است تا مشکلات این صنعت را از نزدیک بررسی و برای رفع آن‌ها چاره‌اندیشی کند.
* بازگشت فرش ایرانی به جایگاه اصلی خود نیازمندتوجه جدی است
وی تصریح کرد: با رفع موانع صادرات، حمایت از بافندگان و به‌روزرسانی طرح‌ها، می‌توان فرش ایرانی را دوباره به جایگاه اصلی خود در بازارهای جهانی بازگرداند.
به گفته وی، درحال حاضر صادرات فرش با موانع متعددی روبه‌رو است؛ بسته شدن مرزها و تحریم‌های بین‌المللی، امکان حضور در بازارهای جهانی را محدود کرده و این درحالی است که فرش ایرانی همچنان در جهان از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بوده و بسیاری از کشورها خواستار حضور آن در نمایشگاه‌های بین‌المللی هستند.
احمدی تهرانی با اشاره به کاهش سهم صادرات فرش ایران به هفت درصد از کل صادرات فرش جهان، تأکید کرد: رونق دوباره فرش نیازمند استعدادیابی و نیز بازاریابی در سطح بین‌المللی است.
وی افزود: وقتی راه صادرات باز باشد، خودمان می‌توانیم به کشورهای مختلف رفته و نیازهای بازار را شناسایی کنیم.
این فعال صنعت فرش مشکل مواد اولیه را نیز یکی دیگر از چالش‌های پیش روی تولیدکنندگان دانست و اظهار کرد: استفاده از پشم‌های دباغی و بی‌کیفیت در برخی فرش‌های تقلبی همچون فرش افغان، باعث کاهش عمر و دوام فرش می‌شود؛ درحالی که استفاده از پشم زنده و رنگرزی اصولی، می‌تواند کیفیت و اصالت فرش ایرانی را حفظ کند.
احمدی تهرانی با انتقاد از عدم حمایت دولت از بافندگان فرش، گفت: متأسفانه دولت هیچ بهایی به این قشر زحمتکش نمی‌دهد و ما هیچ روزی را در تقویم خود مختص به این هنرمندان نداریم؛ درحالی که در کشور جمعیتی حدود دو هزار نفر در این حوزه فعالیت دارند و این افراد با هنر دستان خود پرچم ایران را در جهان به اهتزاز در می‌آورند.
* بیمه بافندگان یکی از مهم‌ترین خواسته‌های فعالان این حوزه است
وی افزود: بیمه بافندگان یکی از مهم‌ترین خواسته‌های فعالان این حوزه است و عدم توجه به آن، باعث دلسردی و خروج نیروهای جوان از این صنعت می‌شود.
این تولیدکننده فرش با بیان اینکه صنعت فرش در شهرستان انار کرمان با مشکلات متعددی روبه‌رو است، گفت: درحال حاضر حدود سه هزار بافنده در این شهرستان فعالیت می‌کنند، اما بسیاری از آن‌ها به‌دلیل مشکلات اقتصادی و عدم حمایت دولت، در آستانه تعطیلی کارگاه‌های خود هستند.
احمدی تهرانی با ابراز امیدواری نسبت به آینده صنعت فرش ایران، ابراز کرد: با همت فعالان این حوزه و حمایت دولت، می‌توان این صنعت را دوباره به جایگاه اصلی خود بازگرداند.
وی تأکید کرد: رفع موانع صادرات، بیمه کردن بافندگان و توجه به کیفیت مواد اولیه، ازجمله اقداماتی است که می‌تواند به رونق دوباره این صنعت کمک کند.
* متأسفانه به بافندگان فرش آن‌گونه که باید، بها داده نمی‌شود
این کارشناس فرش با اشاره به اینکه متأسفانه به بافندگان فرش آن‌گونه که باید بها داده نمی‌شود، گفت: متأسفانه در خانه‌ها نیز معمولاً اتاق‌های نامناسب برای بافندگان درنظر گرفته می‌شود؛ درحالی که باید در منازل و کارگاه‌ها، فضای مناسب برای بافندگان درنظر گرفته شود.
وی در پایان این گفت‌وگو از رسانه‌ها خواست تا با انعکاس مشکلات و چالش‌های صنعت فرش، به یاری فعالان این حوزه بشتابند.
* ماهی، چهارچنگ و پیچ‌جوزان؛ شاهکارهای بافته‌شده بر دارهای قالی ملایر
مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دست‌باف ملایر نیز در ادامه با توجه به اینکه در قلب استان همدان، شهرستان ملایر با پیشینه‌ای غنی در هنر قالی‌بافی، به‌عنوان یکی از قطب‌های مهم تولید فرش دست‌باف ایران شناخته می‌شود، در مورد فرش ملایر که با طرح‌های منحصربه‌فردی همچون لچک و ترنج، اسلیمی و نقوش الهام‌گرفته از طبیعت و معماری ایرانی، همواره مورد توجه هنردوستان و مجموعه‌داران سراسر جهان بوده است، با ما سخن گفت.
احمد ملکی با بیان اینکه فرش ملایر در استان همدان همواره نمونه بوده و این سرآمدی همچنان ادامه دارد، گفت: نقشه اصلی ما فرش‌های ماهی است که به ماهی ازندریان معروف است و در گذشته در روستای حسین‌آباد شاملو، جوکار و علی‌آباد بافته می‌شده است، اما اکنون تنها در ازندریان بافته می‌شود.
مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دست‌باف ملایر افزود: نقشه چهارچنگ نیز در روستای کسب واقع در پنج کیلومتر‌ی بخش جوکار ملایر و نقشه پیچ‌جوزان در جوزان و روستاهای اطراف بافته می‌شود.
وی ادامه داد: این سه نقشه که نام برده شدند، به‌عبارتی نقشه‌های اصلی فرش‌های شهرستان ملایر هستند که در گذشته به کشورهای اروپایی و آمریکا نیز صادر می‌شدند.
ملکی تصریح کرد: خامه مورد استفاده در آن‌ها پشم درجه یک بوده که با دست و در منازل ریسیده می‌شده است؛ در مرحله بعد آن را به خامه‌فروش‌ها تحویل می‌داده‌اند که به‌صورت سنتی در دیگ‌های بزرگ رنگ می‌شده است. اما درحال حاضر این کار در دیگ‌های اتوماتیک انجام می‌شود؛ ناگفته نماند رنگ مورد استفاده شیمیایی بود و تنها در برخی استان‌ها مانند اصفهان و تبریز، از رنگ‌های طبیعی استفاده می‌شد.
مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دست‌باف ملایر افزود: چله‌کشی فرش‌ها نیز توسط زنان هنرمند ملایری و بنا به اندازه فرش در منازل انجام می‌شد.
وی با اشاره به اینکه بافندگان قدیمی در شهرستان ملایر به‌صورت ذهنی طرح ماهی، چهارچنگ و سایر نقشه‌ها را می‌بافتند و تنها پیچ‌جوزان ما دارای نقشه بود، گفت: برخی تازه‌کاران از روی اورمک‌های کوچک، فرش‌بافی را آموخته و در ابعاد بزرگ‌تر نیز می‌توانستند آن نقشه را اجرا کنند.
ملکی توضیح داد: اورمک یا اورنک در گذشته اساسی داشته؛ نخست اینکه نقشه یا ماکتی کوچک از فرش بوده که بافنده در مقیاس بزرگ‌تر آن را روی دار قالی می‌بافته است؛ دوم، وسیله‌ای کمک‌آموزشی برای یادگیری بافندگان بوده و بهترین وسیله جهت آموزش آن‌ها محسوب می‌شده است و سوم اینکه نقشه‌ای برای افراد و نسل‌های دیگر بوده تا از طرح و نقشه آن الگوبرداری کنند.
وی با بیان اینکه امروزه نقشه‌های بسیاری در ملایر، اصفهان، شیراز، تهران و سایر شهرها وجود دارند اما صنعت فرش آن جایگاه گذشته خود را از دست داده است، ابراز کرد: درصورت تغییر این وضعیت و آغاز صادرات این محصول، اوضاع آن بهبود می‌یابد و فعالان این عرصه هنر خود را به نمایش خواهند گذاشت.
مدیرعامل شرکت تعاونی فرش دست‌باف ملایر گفت: بیشترین رنگ مورد استفاده در فرش‌های ملایر قرمز است که به لاکی شهرت دارد و در سراسر جهان این هنر با ترکیب رنگ‌های زیبا می‌درخشد.
ملکی با اشاره به اینکه مدت‌زمان بافت یک فرش 6 متری از دو ماه عبور نمی‌کرده و کار بافندگی به‌صورت حرفه‌ای دنبال می‌شده است، افزود: مردم برای بافت فرش ابتدا به خامه‌فروش‌ها مراجعه و مواد اولیه خود را تهیه می‌کردند و بعد از بافت فرش و فروش آن، هزینه مواد اولیه را پرداخت می‌کردند؛ اما امروزه با توجه به تغییر سریع قیمت‌ها، چنین چیزی ممکن نیست و قیمت‌ مواد اولیه به‌صورت هفتگی درحال تغییر است.
وی در پایان سخنان خود با بیان اینکه گره‌های مورد استفاده در فرش ملایر «گره ترکی» است که به‌دلیل تقارن و تراکم بالا ساختار بسیار مقاومی دارد، تصریح کرد: همین موضوع باعث شده تا فرش‌های این خطه ماندگاری زیادی داشته و بیش از 100 سال قابل استفاده باشند.
* در هر گره‌ فرش ایرانی، تاریخ و هنری هزارساله نهفته است
در پایان باید گفت؛ امروز فرش ایرانی نه‌تنها به‌عنوان یک کالای لوکس، بلکه همچون گنجینه‌ای فرهنگی شناخته می‌شود. با حمایت از هنرمندان و ترویج این هنر در عرصه‌های بین‌المللی، می‌توان فرش ایرانی را به نمادی پایدار از فرهنگ ایران تبدیل کرد. گردشگری هنری، نمایشگاه‌های جهانی و نوآوری در طرح‌ها، راه‌هایی هستند که می‌توانند این میراث کهن را برای نسل‌های آینده زنده نگه دارند.

شهره کرمی