نقش عملی دانشگاهها در تقویت بنیه اقتصادی و توسعه کشور
دانشگاهها بهعنوان قلب تپنده توسعه، نقشی بیبدیل در تقویت اقتصاد و پیشرفت اجتماعی ایران ایفا میکنند؛ در مواجهه با چالشهای اقتصادی و اجتماعی، بازتعریف جایگاه عملی دانشگاهها برای همسویی با نیازهای ملی، ضروری است. این یادداشت نقش کاربردی دانشگاهها در توسعه اقتصادی را بررسی میکند؛ از تکامل تاریخی آنها در نسلهای مختلف تا تولید دانش، تربیت نیروی انسانی متخصص، ارتباط با صنعت و جامعه، حل مسائل اقتصادی- اجتماعی و ارائه مثالهایی از تربیتیافتگان نوآور در دانشگاهها که تحولات چشمگیری رقم زدهاند.
* تکامل دانشگاهها: از نسل اول تا نسل پنجم
دانشگاههای نسل اول که در قرون وسطی شکل گرفتند، بر آموزش متمرکز بودند و دانش کلاسیک را به نخبگان منتقل میکردند. با انقلاب صنعتی، دانشگاههای نسل دوم پدید آمدند که پژوهش علمی را در کنار آموزش قرار دادند و پایهگذار پیشرفتهای فناوری شدند. در قرن بیستم، دانشگاههای نسل سوم با تأکید بر کارآفرینی و تجاریسازی دانش، پارکهای علم و فناوری را ایجاد کردند.
دانشگاههای نسل چهارم به توسعه منطقهای و حل مسائل اجتماعی پرداختند و با تمرکز بر پایداری، نقش خود را در اکوسیستمهای محلی و جهانی گسترش دادند. امروزه دانشگاههای نسل پنجم با بهرهگیری از فناوریهای نوین مانند هوش مصنوعی، به حل چالشهای پیچیده جهانی نظیر نابرابری اقتصادی و تغییرات اقلیمی میپردازند. در ایران دانشگاهها درحال گذار از نسل دوم به سوم هستند، اما حرکت به سوی نسلهای چهارم و پنجم برای تحقق توسعه پایدار، حیاتی است.
تولید دانش و کاربرد آن
دانشگاهها موتور تولید دانش در ایران هستند و سالانه هزاران مقاله علمی در کشور منتشر میشود، اما چالش اصلی، تبدیل این دانش به محصولات کاربردی است؛ برای مثال، دانشگاه صنعتی شریف با پژوهش در حوزه فناوری نانو، ظرفیت تولید مواد پیشرفته برای صنایع را دارد، اما فقدان ارتباط مؤثر با بازار، بهرهبرداری از این ظرفیت را محدود کرده است.
دانشگاه تهران با ایجاد پارک علم و فناوری، گامهایی برای تجاریسازی دانش برداشته است؛ نمونه موفق جهانی، دانشگاه استنفورد است که با پرورش شرکتهایی مانند گوگل، اقتصاد دیجیتال را متحول کرد. در ایران تقویت مراکز تحقیقاتی مشترک با صنایع و حمایت از استارتآپهای دانشگاهی، میتواند دانش را به ارزش اقتصادی تبدیل کند.
* تربیت نیروی انسانی متخصص و نوآور
دانشگاهها وظیفه تربیت نیروی انسانی متخصص برای صنایع و اقتصاد را برعهده دارند. در ایران، شکاف بین مهارتهای فارغالتحصیلان و نیازهای بازار کار مشهود است؛ بااینحال، نمونههای موفقی از پرورش متخصصان تحولآفرین وجود دارد:
دکتر حسابی، دانشآموخته دانشگاه سوربن و از پیشگامان فیزیک مدرن در ایران، با تأسیس دانشکده فنی دانشگاه تهران، نسلهایی از مهندسان نوآور را تربیت کرد.
دکتر علیاکبر صالحی، فارغالتحصیل MIT و دانشگاه آمریکایی بیروت، با نقشآفرینی در توسعه فناوری هستهای، نمونهای از تأثیر دانشگاه در تربیت متخصصان استراتژیک است.
بسیاری از مهندسان دیجیکالا، فارغالتحصیل دانشگاههای شریف و تهران هستند که با نوآوری در تجارت الکترونیک، اقتصاد دیجیتال ایران را متحول کردند.
برای تقویت این نقش، دانشگاهها باید برنامههای آموزشی را با نیازهای بازار همسو کنند. مدلهایی مانند دانشگاه MIT که دورههای مشترک با شرکتهای فناوری برگزار میکند، میتواند الگو باشد؛ همچنین، برنامههای کارآموزی و آموزش مهارتهای نوین مانند هوش مصنوعی و بلاکچین، ضروری است.
* ارتباط دانشگاه با صنعت و جامعه
ارتباط ضعیف دانشگاه و صنعت، مانع توسعه اقتصادی ایران است. دانشگاه صنعتی اصفهان ضمن همکاری با صنایع فولاد، نمونهای موفق از ارتباط صنعت و دانشگاه ارائه کرده است. در سطح جهانی، دانشگاه کمبریج با ایجاد کمبریج ساینس پارک، نوآوریهای صنعتی را تسریع کرد.
دانشگاهها باید پلتفرمهای همکاری مانند شوراهای صنعتی- دانشگاهی ایجاد کنند. همچنین با برگزاری دورههای آموزشی برای کسبوکارهای کوچک و ارائه مشاوره به جوامع محلی، نقش اجتماعی خود را تقویت کنند؛ برای مثال، دانشگاه تبریز با پروژههای توسعه کشاورزی در آذربایجان، به اقتصاد منطقهای کمک کرده است.
* حل مسائل اقتصادی- اجتماعی
دانشگاهها میتوانند اتاق فکر حل مسائل ملی باشند؛ برای مثال، دانشگاه تربیت مدرس با پژوهش در مدیریت منابع آب، راهکارهایی برای بحران کمآبی ارائه داده است. در سطح جهانی، دانشگاه هاروارد با تحلیل دادههای اقتصادی، سیاستهای کاهش نابرابری را پیشنهاد کرده است.
در ایران دانشگاهها میتوانند با ایجاد مراکز تخصصی، به چالشهایی مانند بیکاری و بهرهوری پایین بپردازند؛ نمونه موفق، پژوهشهای دانشگاه علم و صنعت در بهینهسازی مصرف انرژی در صنایع بوده که به صرفهجویی اقتصادی منجر شده است.
* رابطه توسعه اقتصادی و آموزش عالی
مطالعات جهانی نشان میدهد آموزش عالی با توسعه اقتصادی رابطه مستقیم دارد؛ کره جنوبی با سرمایهگذاری در دانشگاهها، به اقتصاد دانشبنیان رسید. در ایران چالشهایی مانند بودجه محدود و مهاجرت نخبگان مانع این مهم شدهاند. افزایش بودجه پژوهشی، بهبود زیرساختها و بینالمللیسازی دانشگاهها، ضروری است.
* راهکارهایی برای جهش تولید؛ برای تحقق جهش تولید، دانشگاهها باید:
اقتصاد دانشبنیان را تقویت کنند؛ حمایت از شرکتهای دانشبنیان مانند صبا باتری که با همکاری دانشگاه شریف توسعه یافت.
مهارتهای نوین آموزش دهند؛ دورههای هوش مصنوعی و اینترنت اشیا برای اقتصاد دیجیتال.
همکاریهای بینالمللی را گسترش دهند؛ الگوبرداری از دانشگاههای سنگاپور برای انتقال فناوری.
چالشهای ملی را هدف قرار دهند؛ پروژههای تحقیقاتی در کمآبی و آلودگی.
کارآفرینی را حمایت کنند؛ ایجاد شتابدهندهها در دانشگاهها.
* نقشهای نوظهور دانشگاهها
دانشگاهها میتوانند در اقتصاد دیجیتال، دیپلماسی علمی و توسعه پایدار نقشآفرین باشند؛ برای مثال، دانشگاه علامه طباطبایی با آموزشهای برخط، دسترسی به آموزش را در مناطق محروم افزایش داده است. همچنین، همکاریهای بینالمللی دانشگاهها میتواند سرمایهگذاری خارجی را جذب کند.
* نتیجهگیری
دانشگاههای ایران با پرورش نوآوران و حل مسائل ملی، ظرفیت تبدیل شدن به موتور توسعه اقتصادی را دارند؛ حرکت به سوی نسلهای چهارم و پنجم، تقویت ارتباط با صنعت و جامعه و تمرکز بر آموزش مهارتهای نوین، دانشگاهها را به بازیگران کلیدی توسعه تبدیل میکند. با بازنگری در سیاستهای آموزش عالی، افزایش بودجه پژوهشی و همکاری بین دانشگاه، صنعت و دولت، ایران میتواند جهش تولید و توسعه پایدار را محقق کند. نمونههای موفق مانند دیجیکالا و فناوری هستهای، گواهی بر این ظرفیت عظیم است.