در حالی‌ که صنعت گردشگری سلامت به یکی از پرسودترین بخش‌های اقتصاد جهانی تبدیل شده است، کارشناسان بر این باورند که ایران با دارا بودن مزیت‌های منحصربه‌فرد، می‌تواند سهم قابل توجهی از این بازار پررونق را تصاحب کند.
بر اساس آخرین گزارش‌های سازمان جهانی گردشگری، ارزش بازار جهانی گردشگری سلامت به بیش از 100 میلیارد دلار در سال رسیده است. کشورهایی مانند هند، تایلند و ترکیه با سرمایه‌گذاری هدفمند در این حوزه، سالانه میلیاردها دلار درآمد ارزی کسب می‌کنند. در سال‌های اخیر ایران نیز با تقویت زیرساخت‌های حوزه درمان و بهره‌مندی از دانش و مهارت پزشکان خود توانسته است فرصت‌های جدیدی در این زمینه فراهم کند.
در این میان ایران در گردشگری سلامت از چهار مزیت رقابتی کلیدی برخوردار است: کیفیت بالای خدمات پزشکی در تخصص‌های پیشرفته، هزینه‌های درمانی بسیار مقرون‌به‌صرفه، تنوع بی‌نظیر در روش‌های درمانی (از طب مدرن تا سنتی) و موقعیت استراتژیک جغرافیایی که دسترسی آسان برای بیماران منطقه را فراهم می‌کند. دبیرکل سازمان همکاری‌های اقتصادی (اکو) در سومین کنفوبیشن بین‌المللی گردشگری سلامت کشورهای عضو اکو که در همدان برگزار شد، خبر از جذب یک میلیون بیمار خارجی در سال گذشته داد. به اذعان وی، جمهوری اسلامی ایران به‌وضوح نشان داده که می‌تواند رهبری مؤثری در ترویج گردشگری سلامت در منطقه داشته باشد، چرا که ایران دارای 290 بیمارستان مجهز (IPD) بوده که آن را در رتبه 46 جهان قرار داده است. وی در ادامه به ترکیه به عنوان کشوری که از سال 2015 وارد الین عرصه شده اشاره کرد و گفت: در آن سال تنها 745 میلیون دلار درآمد از این بخش داشت، اما امروز با جذب 1.5 میلیون گردشگر سلامت، درآمدش به سه میلیارد دلار رسیده است.
با ذکر این مقدمه و با توجه به اینکه ایران می‌تواند با برنامه‌ریزی هوشمندانه و سرمایه‌گذاری هدفمند، به یکی از قطب‌های اصلی گردشگری سلامت در منطقه تبدیل شود و سالانه میلیاردها دلار درآمد ارزی برای کشور به ارمغان آورد، برای بررسی این موضوع با مرتضی خاکسار، کارشناس ارشد اقتصاد گردشگری، در این خصوص گفت‌وگو کرده‌ایم که در ادامه می‌خوانید:
*به نظر شما مهم‌ترین فرصت‌های موجود برای توسعه گردشگری سلامت در ایران یا همدان چیست و چه مزیت‌های رقابتی نسبت به کشورهای همسایه داریم؟
امروزه فرصت‌های آرامش‌محور، موضوع اصلی صنعت گردشگری سلامت هستند و انتخاب مقاصد با آب‌و‌هوای مطلوب، تأثیر مستقیمی بر سلامت جسم و روان افراد دارد. در این میان، شهر همدان با دارا بودن زیرساخت‌های طبیعی و اقلیمی منحصربه‌فرد، به‌عنوان یکی از پایتخت‌های بالقوه گردشگری سلامت ایران شناخته می‌شود.
ویژگی‌های منحصربه‌فرد همدان از جمله چشمه‌های آب معدنی با خواص درمانی متنوع، هوای پاک و اقلیم معتدل کوهستانی، محصولات ارگانیک محلی، فضای سبز گسترده و درختان کهنسال و آرامش روانی حاکم بر فضای شهری، این شهر را به مقصدی ایده‌آل برای تورهای تخصصی سلامت تبدیل کرده است.
تشکیل گروه‌های تخصصی برای طراحی تورهای ترکیبی (سلامت، پیاده‌روی، طبیعت‌گردی) در سطح منطقه و تعمیم آن به استان‌های دیگر، گام نخست توسعه این صنعت است. همچنین، مجموعه‌های چندمنظوره مانند گنجنامه می‌توانند به‌عنوان پایگاه‌های اصلی گردشگری سلامت عمل کنند.
اجرای موفق این طرح‌ها، مستلزم برنامه‌ریزی توسط تیم‌های متخصص حوزه سلامت و گردشگری، تدوین دستورالعمل‌های استاندارد برای بخش‌های زیرمجموعه و ارزیابی همه‌جانبه پیش از گسترش به سطح فراملی است.با بهره‌گیری از ظرفیت‌های طبیعی و مدیریت یکپارچه، همدان می‌تواند به قطب گردشگری سلامت در خاورمیانه تبدیل شود.
چه چالش‌ها و موانع ساختاری یا اجرایی مانع رشد پایدار گردشگری سلامت در کشور شده‌اند و چگونه می‌توان بر آن‌ها غلبه کرد؟
بوروکراسی پیچیده اداری به‌عنوان یکی از موانع اصلی توسعه تولید، تجارت و کشاورزی در کشور شناخته می‌شود. این در حالی است که رهبر معظم انقلاب نیز بارها بر ضرورت تسهیل‌گری و برنامه‌ریزی برای تقویت تولید ملی تأکید داشته‌اند.
برخی از چالش‌های بوروکراسی اداری شامل وجود استعلامات بی‌مورد، فرآیندهای طولانی اداری، سخت‌گیری‌های اداره جهاد کشاورزی در اجرای طرح‌های روستایی، معطل ماندن بخشنامه‌های مهم در دستگاه‌های اجرایی و ایجاد موانع برای توسعه صنایع‌دستی و بوم‌گردی در روستاهاست این موضوع پیامدهای منفی‌ای همچون کند شدن روند توسعه روستایی، ایجاد مانع در مسیر مهاجرت معکوس به روستاها، کاهش انگیزه فعالان اقتصادی و تولیدکنندگان، و سکون و رکود در بخش‌های مختلف اقتصادی را به‌ همراه خواهد داشت.
این رویه‌های اداری نه‌تنها باعث کاهش سرعت توسعه روستایی شده‌اند، بلکه در سطح ملی نیز تأثیرات منفی بر جای گذاشته‌اند؛ لذا بازنگری در این رویه‌ها و حذف مقررات دست‌وپاگیر ضروری است.
*نقش نهادهای حاکمیتی، وزارت بهداشت و بخش خصوصی را در توسعه گردشگری سلامت چگونه ارزیابی می‌کنید؟ آیا همکاری مؤثری بین این بخش‌ها وجود دارد؟
همان‌گونه که پیش‌تر مطرح شد، برخی کاغذبازی‌های اداری و قوانین دست‌وپاگیر موجب عدم توسعه در بخش‌های مختلف گردشگری شده‌اند؛ لذا باید چنین مواردی شناسایی و اصلاح شوند تا حوزه‌های مختلف گردشگری در کنار هم به توسعه هر منطقه کمک کنند.
*زیرساخت‌های درمانی، اقامتی و حمل‌ونقل تا چه اندازه با نیازهای بیماران خارجی و همراهان آن‌ها هماهنگ است؟ چه خلأهایی باید برطرف شود؟
توسعه زیرساخت‌های استاندارد و توجه جدی شورای تأمین استان‌ها به این موضوع، می‌تواند سهم استان‌ها را در اقتصاد ناخالص ملی از طریق جذب گردشگر سلامت افزایش دهد. برخی ضرورت‌های توسعه گردشگری سلامت شامل ایجاد زیرساخت‌های درمانی و اقامتی استاندارد، توسعه هم‌زمان خدمات برای مردم محلی و گردشگران سلامت، برنامه‌ریزی برای تکمیل زنجیره ارزش گردشگری و استانداردسازی مراکز درمانی و خدمات وابسته است.
*از منظر بازاریابی بین‌المللی، چقدر در معرفی خدمات پزشکی و درمانی کشور موفق بوده‌ایم؟ چه الگوهایی را می‌توان از کشورهای موفق در این حوزه اقتباس کرد؟
بررسی‌های کارشناسی نشان می‌دهد که ایران با دارا بودن مزیت‌های منحصربه‌فرد در حوزه گردشگری سلامت، هنوز نتوانسته است به جایگاه واقعی خود در این بازار دست یابد. قیمت تمام‌شده خدمات درمانی در ایران، حدود یک‌پنجم هزینه‌های درمانی در کشورهای همسایه است. همچنین، پیشرفت‌های چشمگیر پزشکی از سال 1375 به بعد، ایران را به مقصدی جذاب برای بیماران منطقه تبدیل کرده است.
از جمله مزیت‌های رقابتی ایران نسبت به دیگر مقاصد، هزینه‌های درمانی مقرون‌به‌صرفه (یک‌پنجم قیمت کشورهای همسایه)، پیشرفت‌های قابل‌توجه پزشکی در سه دهه اخیر، نزدیکی فرهنگی با کشورهای منطقه و زیرساخت‌های نسبتاً توسعه‌یافته پزشکی است.
راه‌اندازی شبکه‌های تخصصی تبلیغاتی بین‌المللی، تولید برنامه‌های مستند از توانمندی‌های پزشکی استان‌ها، استفاده هدفمند از ظرفیت‌های فضای مجازی، هماهنگی بین‌المللی وزارت بهداشت و سازمان گردشگری، و برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی در کشورهای هدف، به این حوزه رونق بیشتری خواهد بخشید.
*در شهرهایی مانند همدان که ظرفیت علمی و درمانی دارند اما کمتر شناخته‌شده‌اند، چه راهبردهایی برای ورود به بازار گردشگری سلامت پیشنهاد می‌کنید؟
همکاری همه‌جانبه نهادهای مرتبط و تشکیل کارگروه ویژه‌ای متشکل از اتاق‌های بازرگانی، سازمان میراث فرهنگی، وزارت بهداشت و سایر ذی‌نفعان، می‌تواند موجب توسعه پایدار گردشگری سلامت در کشور شود.
از دیگر مواردی که می‌تواند به این حوزه کمک کند، مشارکت فعال صدا و سیمای هر استان، نظارت کارشناسان بهداشتی بر کیفیت خدمات رستوران‌ها، ایجاد پلیس تخصصی گردشگری برای تأمین امنیت گردشگران، و طراحی بیمه‌های ویژه حفاظت از گردشگران است.
همچنین، تولید مجلات تخصصی گردشگری سلامت به‌صورت چاپی و الکترونیکی (به زبان‌های مختلف)، راه‌اندازی پورتال جامع اطلاعات گردشگری سلامت، و برگزاری دوره‌های آموزشی برای تورگردانان و ارائه‌دهندگان خدمات، از دیگر اقدامات مهم برای توسعه در این عرصه است.
*با توجه به تحولات جهانی پس از همه‌گیری کرونا، چه تغییراتی در تقاضا، نگرانی‌های بیماران و سیاست‌گذاری‌های کلان گردشگری سلامت باید در نظر گرفته شود؟
اگرچه کرونا بحرانی جهانی بود، اما موجب ارتقای شاخص‌های سلامت در ایران شد. کرونا مانند تیغ دولبه‌ای بود که در کنار بدی‌ها و تلخی‌هایی که داشت، ما را آماده کرد تا بتوانیم در مواقع بحرانی با رعایت پروتکل‌های بهداشتی، جوامع را حفظ کنیم. این مهم نه‌تنها در ایران بلکه در سطح جهانی نیز اتفاق افتاد.
گردشگری سلامت به‌عنوان یکی از پویاترین شاخه‌های صنعت گردشگری، نقش کلیدی در توسعه اقتصادی کشورها ایفا می‌کند. این صنعت نه‌تنها با جذب سرمایه‌های خارجی و ایجاد اشتغال به رشد اقتصادی کمک می‌کند، بلکه با تقویت زیرساخت‌های خدماتی و درمانی، کیفیت زندگی جوامع محلی را ارتقا می‌بخشد. صنایعی مانند گردشگری سلامت که قابلیت جذب ارز خارجی دارند، می‌توانند به کاهش وابستگی به منابع سنتی مانند نفت کمک کنند.
شهرهایی مانند همدان با تکیه بر پیشینه پزشکی (به‌ویژه ارتباط با ابوعلی‌سینا) و موقعیت جغرافیایی مناسب، در حال تبدیل شدن به مقصدی کلیدی برای گردشگران سلامت هستند.
البته برای توسعه این حوزه، تبلیغات بین‌المللی برای معرفی ظرفیت‌های درمانی، صدور ویزای درمانی برای گردشگران خارجی و توسعه زیرساخت‌های اقامتی و حمل‌ونقل، ضروری است.

شهره کرمی