فرش کرمانشاه، میراثی کهن با نقوشی برگرفته از طبیعت، تاریخ و فرهنگ مردمان غرب ایران، این روزها با چالش‌هایی جدی دست‌وپنجه نرم می‌کند. کاهش بافندگان، کم‌توجهی به طراحی و سلیقه بازار، و نبود حمایت‌های مؤثر، این هنر-صنعت اصیل را به مرز فراموشی کشانده است. با این‌حال، کارشناسان معتقدند با برنامه‌ریزی اصولی، مشارکت هنرمندان و حمایت مسئولان، می‌توان جان تازه‌ای به تار و پود فرش کرمانشاه بخشید و جایگاه درخشان گذشته را بازیافت.
فرش دستباف ایرانی از برجسته‌ترین آثار هنری جهان به‌شمار می‌رود و نام ایران همواره با این هنر اصیل گره خورده است. حتی در دنیای صنعتی امروز، فرش همچنان جایگاهی ویژه در خانه‌های ایرانی دارد و نمادی از پیوند عمیق میان فرهنگ و هنر این سرزمین است.
فرش کرمانشاه، به‌عنوان یکی از اصیل‌ترین دستبافته‌های ایران، تجلی‌گاه هنر، فرهنگ و تاریخ غنی این منطقه است. این فرش‌ها با طرح‌های بدیع، رنگ‌آمیزی چشم‌نواز و بافتی مستحکم، جایگاهی ممتاز در میان دیگر فرش‌های ایرانی دارند. نقشه‌های به‌کاررفته در آن‌ها اغلب الهام‌گرفته از طبیعت کوهستانی منطقه، باورهای بومی و نقوش سنتی‌اند؛ که هرکدام روایتی منحصربه‌فرد را در تاروپود خود جای داده‌اند.
نقوش هندسی، گل‌و‌بوته‌های ظریف و طرح‌های ایلیاتی از شاخصه‌های برجسته فرش کرمانشاه محسوب می‌شوند. برخی از این فرش‌ها با نقشه‌های خاصی بافته می‌شوند که هرکدام بازتابی از ذوق و سلیقه هنرمندان این دیار است. همچنین، استفاده از رنگ‌های طبیعی و ماندگار، ارزش هنری و دوام این فرش‌ها را دوچندان کرده است.
فرش کرمانشاه نه‌تنها کف‌پوشی زیبا، بلکه میراثی فرهنگی است که هویت منطقه را به نمایش می‌گذارد. امروزه، با حفظ اصالت و هم‌راستا شدن با نوآوری‌های هنری، این فرش‌ها جایگاه خود را در بازارهای داخلی و جهانی حفظ کرده‌اند.
با توجه به اهمیت این موضوع و نقش محوری استان‌های غربی کشور در تولید فرش‌های نفیس، گفت‌وگویی داشتیم با الهام یاقوتی، رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی شهرستان صحنه و همچنین محمود فیضی، رئیس اتحادیه فرش دستبافت و ماشینی استان کرمانشاه، که در ادامه می‌خوانید:
فرش کرمانشاه در آستانه فراموشی
رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی کرمانشاه با اشاره به اینکه صنعت فرش دستباف کرمانشاه، یکی از اصیل‌ترین مراکز بافت فرش در ایران، این روزها با بحران‌های جدی مواجه شده است، گفت: کاهش چشمگیر تعداد بافندگان، نبود حمایت‌های دولتی، ادغام غیرکارشناسی اتحادیه‌ها و گرانی مواد اولیه، این هنر-صنعت را تا مرز نابودی پیش برده است.
الهام یاقوتی افزود: صنعت فرش کرمانشاه طی هشت سال گذشته، به‌دلیل بی‌توجهی مسئولان سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، آسیب‌های جدی دیده است.
بر اساس اظهارات این عضو و نایب رئیس اتاق تعاون استان کرمانشاه، تعداد بافندگان فرش در این منطقه به یک‌پنجم کاهش یافته و بسیاری از استادکاران، به دلیل نبود انگیزه و حمایت، این حرفه را رها کرده‌اند.
ضربه مهلک به فرش کرمانشاه
یاقوتی تأکید کرد: یکی از عوامل اصلی این بحران، ادغام غیرمنطقی اتحادیه فرش با اتحادیه آرایشگران و طلافروشان بود. این تصمیم کاملاً سلیقه‌ای و فاقد پشتوانه کارشناسی بود و نتیجه‌ای جز تضعیف صنعت فرش کرمانشاه در پی نداشت.
وی با اشاره به دوران مدیریت محسن دارابی، مدیرکل سابق سازمان صنعت، معدن و تجارت استان، افزود: در زمان مدیران پیشین، جشنواره‌های متعددی برای احیای فرش برگزار می‌شد، اما با روی کار آمدن آقای دارابی، تمامی این برنامه‌ها متوقف شد و حمایتی از بافندگان صورت نگرفت.
نقشه‌های اصیل فرش کرمانشاه در حال فراموشی‌اند
رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی کرمانشاه با بیان اینکه کرمانشاه از دیرباز خاستگاه نقشه‌های منحصربه‌فردی همچون سنجری، دارگل، سنقر کلیایی و سنه بوده است، اظهار کرد: امروزه نه‌تنها این طرح‌ها دیگر بافته نمی‌شوند، بلکه تعداد بافندگان شهر کرمانشاه نیز به‌شدت کاهش یافته و همان تعداد اندک نیز به دلیل نبود حمایت، به بافت نقشه‌های غیر بومی روی آورده‌اند.
یاقوتی تأکید کرد: اگر بافنده‌ای وجود نداشته باشد، بهترین نقشه‌های جهان هم بی‌فایده خواهند بود. باید ابتدا بافندگان را بیمه کرد، تسهیلات در اختیار آنان گذاشت و اتحادیه مستقل فرش را احیا کرد.
وی در ادامه، راهکارهایی برای نجات صنعت فرش کرمانشاه پیشنهاد داد و گفت: احیای اتحادیه مستقل فرش و جداسازی آن از اتحادیه‌های غیرمرتبط، حمایت مالی از بافندگان از طریق بیمه، اعطای تسهیلات و خرید تضمینی، برگزاری جشنواره‌های تخصصی برای معرفی نقشه‌های اصیل کرمانشاهی، و همچنین همکاری با وزارتخانه‌های مربوطه برای جلوگیری از تصمیم‌گیری‌های سلیقه‌ای، از جمله اقدامات ضروری برای احیای این صنعت به‌شمار می‌روند.
این عضو و نایب رئیس اتاق تعاون استان کرمانشاه، در پاسخ به این پرسش که آیا با تغییر مدیریت در سازمان صنعت و معدن کرمانشاه، امیدی برای احیای صنعت فرش ایجاد شده است، خاطرنشان کرد: اگرچه انگیزه فعالانی چون ما به‌شدت کاهش یافته، اما تا زمانی که اتحادیه فرش به ساختار مستقل گذشته بازنگردد و حمایت‌های واقعی صورت نگیرد، نباید انتظار بهبود داشت.
رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی کرمانشاه در پایان گفت: کرمانشاه ظرفیت تبدیل‌شدن به یکی از قطب‌های فرش دستباف ایران را دارد، اما تنها با حمایت مسئولان دلسوز و برنامه‌ریزی اصولی می‌توان این هنر اصیل را از خطر نابودی نجات داد.
فرش کرمانشاه؛ هنری اصیل با ریشه‌ای کهن در انتظار احیای دوباره
رئیس اتحادیه فرش دستبافت و ماشینی استان کرمانشاه با اشاره به اینکه فرش کرمانشاه با پیشینه‌ای غنی و نقش‌آفرینی در تاریخ هنرهای دستی ایران، از دیرباز به‌عنوان یکی از برجسته‌ترین فرش‌های کشور شناخته می‌شود، اظهار کرد: یکی از فرش‌های مشهور این استان، با نام سنقر کلیایی شناخته شده که از مواد اولیه مرغوب و رنگ‌های گیاهی منحصربه‌فرد بهره می‌برد و هنرمندان بزرگی چون سید عبدالله، بافنده نامدار کرمانشاهی، در اعتلای آن نقش داشته‌اند.
سید عبدالله؛ استادی که فرمول رنگ‌هایش راز ماندگار شد
محمود فیضی با بیان اینکه سید عبدالله، از بافندگان سرشناس کرمانشاه، با استفاده از رنگ‌های گیاهی، فرش‌هایی خلق کرد که امروز زینت‌بخش موزه‌های معتبر جهان هستند، گفت: فرمول رنگ‌آمیزی او همچنان ناشناخته باقی مانده و همین ویژگی، آثار او را به نمونه‌هایی نفیس و کم‌نظیر تبدیل کرده است که در صورت کشف مجدد، ارزشی بسیار بالا خواهند داشت.
فرش کُلیایی؛ از پشم درجه‌یک تا نقشه‌های ماندگار
وی افزود: یکی از دلایل ماندگاری فرش کرمانشاه، استفاده از پشم مرغوب گوسفندان غرب کشور است؛ گوسفندانی که هم از نظر گوشت و هم پشم، شهرت دارند. این پشم با رنگ‌آمیزی استثنایی و بافت منحصربه‌فرد، فرش کرمانشاه را به کالایی صادراتی تبدیل کرده که از دیرباز در بازارهای جهانی مشتریان خاص خود را داشته است.
رئیس اتحادیه فرش دستبافت شهرستان کرمانشاه در بخش دیگری از سخنان خود به نقشه‌های معروف فرش این استان اشاره کرد و افزود: از جمله این نقشه‌ها می‌توان به دارگلی، درختی، دوگل اکبرآباد، حسین‌آباد کلیایی، سیخ‌کبابی و گل‌سرخی اشاره کرد. البته ممکن است نقشه‌های دیگری نیز وجود داشته باشند که به دلیل تغییر سلیقه بازار، کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند.
چالش‌های امروز فرش کرمانشاه
فیضی با اشاره به کاهش تولید فرش‌های اصیل کرمانشاهی، علت اصلی این وضعیت را عدم به‌روزرسانی نقشه‌ها و ناهماهنگی با سلیقه امروز بازار دانست و گفت: متأسفانه بافندگان به‌سمت بافت تابلوفرش‌های تبریزی گرایش پیدا کرده‌اند، در حالی که اگر نقشه‌های فرش کرمانشاه مطابق با تقاضای روز (چه در بازار داخلی و چه خارجی) بازطراحی شوند، قطعاً می‌توان به بازگشت جایگاه گذشته آن امید داشت.
راهکارهای احیا؛ از طراحی تا حمایت مسئولان
فیضی معتقد است برای احیای فرش کرمانشاه، لازم است بافندگان مستقیماً در طراحی نقشه‌ها مشارکت داشته باشند و طرح‌هایی متناسب با ذائقه امروز بازار ارائه کنند. همچنین، حمایت مسئولان از طریق اعطای تسهیلات و وام‌های حمایتی به بافندگان، می‌تواند نقش مؤثری در احیای این صنعت ایفا کند.
وی با اشاره به تغییر سلیقه نسل جوان به‌سمت رنگ‌های لاکی و طرح‌های عشایری، تأکید کرد: باید تولید فرش‌هایی با رنگ‌های مورد پسند این نسل در دستور کار قرار گیرد تا فرش کرمانشاه دوباره در بازار داخلی بدرخشد. البته حمایت مردم نیز مهم است؛ هم‌استانی‌های ما می‌توانند با خرید فرش‌های تولیدی شهر خود در توسعه این هنر اثرگذار باشند.
وضعیت فعلی بازار داخلی و صادرات
فیضی تصریح کرد: اگرچه فرش کرمانشاه هنوز در بازار داخلی جایگاه خود را حفظ کرده است، اما برای رقابت با استان‌های دیگر، به نوآوری در طراحی و تولید نیاز دارد. در حوزه صادرات نیز با وجود پتانسیل بالا، بازپس‌گیری جایگاه پیشین مستلزم اصلاح روش‌ها و تطبیق با استانداردهای جهانی است.
پاسخی به یک ابهام
فیضی در پایان، در پاسخ به پرسش خبرنگار مبنی بر اینکه «طبق گفته رئیس اتحادیه تعاونی‌های صنایع دستی کرمانشاه (الهام یاقوتی)، آیا اتحادیه فرش این استان با اتحادیه آرایشگران و طلافروشان ادغام شده است؟» توضیح داد: چنین اتفاقی در استان کرمانشاه رخ نداده است. اتحادیه ما مختص فرش‌فروشان دستبافت و ماشینی، قالیبافان و قالیشویان است و اداره صمت استان نیز همکاری خوبی با ما دارد. احتمالاً این موضوع مربوط به اتحادیه فرش دستباف شهرستان صحنه باشد که بنده از آن اطلاعی ندارم.
راهکارهای احیا و رونق فرش کرمانشاه
فرش کرمانشاه، با پیشینه‌ای غنی و ویژگی‌های منحصربه‌فرد هنری، از سرمایه‌های ارزشمند فرهنگی ایران به‌شمار می‌رود. احیای جایگاه ممتاز آن در بازارهای داخلی و بین‌المللی، نیازمند برنامه‌ریزی جامع، مشارکت مستقیم بافندگان، حمایت جدی مسئولان و هماهنگی کامل بین اتحادیه‌ها، نهادهای دولتی و فعالان بازار است.دستیابی به این هدف، تنها از طریق اجرای مجموعه‌ای از اقدامات هدفمند، پایدار و منسجم ممکن خواهد بود.
در گام نخست، توجه و حمایت از بافندگان، به‌عنوان اصلی‌ترین بازوان تولید این هنر-صنعت، امری ضروری است. ارائه تسهیلات مالی با شرایط مناسب، تأمین مواد اولیه مرغوب با قیمت‌های قابل قبول، و برگزاری دوره‌های آموزشی مستمر برای ارتقای مهارت‌های فنی و هنری این قشر زحمتکش، می‌تواند زمینه‌ساز تداوم تولید و ارتقای کیفیت محصولات باشد.
از سوی دیگر، نوآوری در طراحی نقشه‌ها و همگام‌سازی آن‌ها با سلایق امروزی، بدون لطمه‌زدن به اصالت طرح‌های سنتی، از دیگر الزامات حیاتی در مسیر احیای این هنر است. همکاری با طراحان خلاق و بهره‌گیری از ظرفیت‌های هنری دانشگاه‌ها می‌تواند به خلق آثاری منجر شود که در عین حفظ هویت تاریخی، پاسخ‌گوی نیازهای بازار جهانی نیز باشند. ثبت بین‌المللی طرح‌های اختصاصی این منطقه نیز اقدامی مؤثر در جلوگیری از تکثیر غیرمجاز و مقابله با تقلب خواهد بود.
بازاریابی هوشمندانه و معرفی شایسته این محصولات در عرصه‌های گوناگون، نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت این برنامه ایفا می‌کند. برگزاری نمایشگاه‌های تخصصی در مراکز مهم هنری جهان، استفاده هدفمند از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی، و همکاری با برندهای معتبر داخلی و بین‌المللی، می‌تواند برند فرش کرمانشاه را در ذهن مخاطبان داخلی و خارجی تثبیت کند.
حمایت‌های نهادهای دولتی و سیاست‌گذاری‌های کلان نیز نقش بسزایی در این فرآیند دارند. اعمال معافیت‌های مالیاتی و گمرکی برای صادرات، ایجاد تشکل‌های صنفی قدرتمند، و معرفی فرش کرمانشاه به‌عنوان یکی از جاذبه‌های مهم فرهنگی استان، از جمله اقداماتی است که می‌تواند بستر مناسبی برای رشد این صنعت فراهم آورد.
در نهایت، بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در کنار حفظ روش‌های اصیل بافت، ایجاد مراکز پژوهشی و مستندسازی تخصصی، و راه‌اندازی موزه‌ای جهت نمایش سیر تحول این هنر ارزشمند، می‌تواند به غنای هرچه بیشتر این حوزه کمک کند. با اجرای دقیق و هماهنگ این مجموعه راهکارها و با همت و تعامل تمامی دست‌اندرکاران، می‌توان امیدوار بود که فرش کرمانشاه بار دیگر جایگاه شایسته خود را در عرصه هنرهای سنتی ایران و جهان بازیابد.