روضههای خانگی زنان؛ قلب تپنده جریان عاشورا
در طول تاریخ تشیع، زنان همواره نقش اساسی و برجستهای در حفظ و انتقال فرهنگ عاشورا و ترویج فرهنگ ولایت داشتهاند؛ نقشی که فراتر از حضور صرف در روز عاشورا است و از سالها پیش از این حادثه بزرگ آغاز شده و تا امروز ادامه دارد. این نقش، بهویژه در شرایطی که جامعه اسلامی با هجمههای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی گستردهای روبهروست، اهمیت دوچندانی یافته است.
زنان عاشورایی، ازجمله حضرت زینب سلامالله علیها، نمادی از بصیرت، صبر، شجاعت و اطاعت محض از امام و ولی زمان خود هستند که با ایستادگی و فعالیتهای تربیتی و تبلیغی خود، نهتنها فرهنگ ایثار و فداکاری را زنده نگه داشتهاند، بلکه پیام عاشورا را در تمام اعصار و نسلها بهخوبی منتقل کردهاند. این حضور فعال و اثرگذار، در قالب روضههای خانگی، مجالس عزاداری، تربیت فرزندان و مراقبتهای معنوی خانواده نمود یافته و در مقابله با تحریفها و فراموشیها، سد مستحکمی بوده است.
در شرایط کنونی نیز که فضای مجازی و تغییرات اجتماعی پیچیدهای، تربیت دینی و فرهنگ عاشورایی را تحت تأثیر قرار داده، نقش زنان در حفظ و گسترش این فرهنگ، بیش از هر زمان دیگری ضروری است. از همین رو، طاهره افشینزاد، مدرس حوزه علمیه و مدیر مدرسه علمیه تخصصی فدک همدان با نگاهی علمی و تجربی به ابعاد مختلف این موضوع پرداخته و بر اهمیت استمرار فعالیتهای فرهنگی زنان در خانه و اجتماع تأکید میکند.
این گزارش، بازتابدهنده اهمیت حضور فعال زنان در مسیر پاسداشت فرهنگ عاشورا و ولایت، و نقشی است که این قشر ارزشمند جامعه میتواند در تربیت نسل آینده و تقویت ایمان عمومی ایفا کند.
نقش زنان در عاشورا به یک روز محدود نمیشود
مدیر مدرسه علمیه تخصصی فدک همدان با اشاره به جایگاه راهبردی زنان در نهضت عاشورا اظهار کرد: نقش زنان در قیام عاشورا ابعاد مختلفی دارد و از زوایای گوناگون قابل بررسی است. ما نمیتوانیم نقش زنان را تنها به روز عاشورا یا ایام محرم محدود کنیم؛ زنان عاشورایی حتی پیش از وقوع این حادثه نیز دارای نقش و جایگاه بودند. بهعنوان نمونه، حضرت زینب سلاماللهعلیها در عرصههای علمی، بصیرتی و فهم اجتماعی، با توجه به درکی که از وضعیت جامعه داشتند، در تربیت فرزندان و آمادهسازی آنان و خود برای حضور در یک صحنه بزرگ، تأثیرگذار بودند. این آمادگی پیش از حادثه عاشورا وجود داشت و امری انکارناپذیر است.
طاهره افشینزاد در ادامه افزود: حضرت زینب (س) حتی در انتخاب همسر و ازدواج، با نگاهی هدفمند و آگاهانه، مسیر خود را انتخاب کردند و این تصمیمگیری، بخشی از همان آمادگی برای ایفای نقشی خاص در آینده بود. فرزندانی که پرورش یافته بودند، ازجمله فرزندان حضرت زینب (س)، فرزندان حضرت امالبنین (س) و سایر خاندان اهل بیت (ع)، همه با آمادگی و بصیرت تربیت شدند. اگر دقت کنیم، درمییابیم که همه این عزیزان پیشاپیش، شجاعت، صبر، علم، حلم و بردباری را کسب کرده بودند تا بتوانند در چنین واقعهای ایستادگی کنند. نمونه بارز آن حضرت قاسم (ع) است که وقتی از او درباره مرگ سؤال شد، پاسخ داد که شهادت نزد او شیرینتر از عسل است. این نشان میدهد که او به یقین، آن آمادگی و بصیرت را از قبل کسب کرده بود.
وی اطاعتپذیری از امام زمان را یکی از ویژگیهای بنیادین زنان عاشورایی دانست و تصریح کرد: چه پیش از قیام عاشورا، چه در لحظات سخت و مصیبتبار روز عاشورا، و چه پس از آن، آنچه در رفتار و منش زنان عاشورایی دیده میشود، اطاعت بیچونوچرای آنها از امام زمانشان و باور راسخشان به حقانیت ولی امر الهی است. این زنان نه شکوه کردند و نه شکایت، چون باور داشتند که امامشان بر حق است و آنچه رخ میدهد، حکمت و مصلحت الهی است. اگر این ایمان و باور نبود، بسیاری از افراد، همانطور که در تاریخ نیز ثبت شده، یا در بین راه، یا در شب عاشورا و حتی در خود روز عاشورا، از یاری امام حسین (ع) منصرف شدند و صحنه را ترک کردند. دلیلش هم نداشتن ایمان و اطاعت واقعی از امام زمان بود.
این استاد حوزه علمیه خواهران همدان با تأکید بر نقش حضرت زینب (س) بهعنوان پیامرسان قیام عاشورا اظهار کرد: مهمترین نقشی که برای این بانوی بزرگوار باید قائل شویم، همین سفیر بودن ایشان در این واقعه عظیم است. اگر زینب نبود، کربلا در همان کربلا میماند. در هر واقعه و تحول تاریخی، فقط خود آن اتفاق مهم نیست، بلکه حفظ آن و انتقال پیامش به نسلهای بعد نیز اهمیت دارد. مانند انقلاب اسلامی که صرفاً یک حرکت نبود، بلکه تثبیت آن، گفتمانسازی آن، و صدور آن به جهان نیز وظیفهای مضاعف بود. حضرت زینب (س) همین مسئولیت را بر دوش کشیدند.
افشینزاد با اشاره به نقش حضرت زینب (س) در ادامه مسیر اسارت و انتقال پیام عاشورا گفت: ایشان نهتنها در صحنه نبرد حضور داشته و در کنار امام حسین (ع) هرآنچه از دستشان برمیآمد انجام دادند، بلکه پس از آن نیز در مصیبتها ایستادند، از حریم اهل بیت دفاع و روحیه مقاومت را در دیگران تقویت کردند، مانع تسلیم و ناامیدی شدند و حتی در زمان امامت امام سجاد (ع) نیز در حفاظت از ولایت نقش ایفای کردند. مسیر اسارت تا ورود به کاخ یزید، برگشت به مدینه، برگزاری مجالس روضه و ذکر مصیبت، همه از فعالیتهای مهم ایشان بود. اگر زینب سلاماللهعلیها نبود، واقعه کربلا همانجا دفن میشد اما ایشان با خطبههای روشنگرانه، حتی در کاخ یزید، چنان سخن گفتند که بسیاری از اطرافیان یزید پشیمان شدند و بر نحوه برخورد با اسرای اهل بیت اعتراض کردند.
وی سپس به نقش بیبدیل مجالس خانگی در انتقال فرهنگ عاشورا اشاره کرد و گفت: آنچه در عرصه عمل بر دوش ماست، تربیت فرزندان در فضای معنوی خانه است؛ این فضا، علاوه بر حضور در مجالس، میتواند روح معنویت و دینداری را در خانواده تقویت کند. حضور فرزندان در چنین فضایی، پیوند آنان را با اهل بیت و امام حسین (ع) عمیقتر میکند و از نسلی به نسل دیگر منتقل میشود. مجالس خانگی علاوه بر برگزاری روضه، با طرح مباحث تاریخی و بیان مبانی حماسی، اطلاعات زیادی را به خانوادهها میدهد. این فضا، هم بصیرتافزاست و هم روح ظلمستیزی را در زن و مرد و کودک تقویت میکند. در خانهای که حالوهوای حسینی حاکم است، نفس کشیدن هم بیتأثیر نیست. اخلاص موجود در مجالس خانگی بسیار بالاست و از نظر تربیتی، تأثیراتی عمیق و ماندگار بر روح و جان خانوادهها دارد.
روضههای خانگی، خون زنده فرهنگ حسینی در رگهای جامعهاند / هیچکس نمیتواند نبودنش را توجیه کند
مدرس حوزه علمیه با بیان اینکه اگر بخواهیم فرهنگ عاشورا را در عمق جامعه تزریق کنیم، نیاز به یک جریان مداوم و همگانی داریم، افزود: یکی از مؤلفههایی که در فرهنگسازی نقش اساسی دارد و میتواند در ترویج ارزشهای دینی در بطن جامعه اثرگذار باشد، این است که ما آن را به صورت جستهگریخته، مقطعی، جزیرهای و محدود به یک مکان یا زمان خاص پیش نبریم. آنچه واقعاً در جامعه تبدیل به فرهنگ میشود، چیزی است که مانند خون در تمام رگهای بدن جریان پیدا کند. فرهنگ حسینی باید مثل یک خونی در رگهای جامعه جاری شود؛ یکی از مهمترین ابزارهایی که میتواند چنین نقشی ایفا کند، روضههای خانگی هستند.
افشینزاد بیان کرد: وقتی روضههای خانگی در خانهها برپا میشود، این یعنی فرهنگ عاشورا و روحیه حسینی به همه اقشار جامعه، به بزرگ و کوچک، در هر موقعیتی که باشند، منتقل میشود. این با چیزی که در مجالس رسمی یا بزرگ میبینیم متفاوت است، چون آنجا معمولاً افراد خاصی حضور پیدا میکنند. در حالی که مجالس خانگی، قابلیت گسترش و نفوذ بیشتری دارند. این نوع از انتقال، همان انتقال سینه به سینه است که نقش اساسی در ماندگار شدن فرهنگ در دل و جان مردم دارد.
وی با انتقاد از نگاههای سطحی به این مجالس گفت: گاهی متأسفانه دیده میشود که برخی مسئله روضهخوانی خانگی را کماهمیت یا بیارزش تلقی میکنند اما اگر به تاریخ دقت کنیم، خواهیم دید که بهجز در دهههای اخیر، آنچه فرهنگ عاشورا را زنده نگه داشته و به نسلهای بعد منتقل کرده، همین مجالس خانگی بوده است. این روضهها بودند که عاشورا را حفظ و از آن پاسداری کردند؛ بنابراین نهتنها کمارزش نیستند، بلکه بسیار پرارج و باارزشاند و ویژگیها و جایگاه خاص خود را دارند.
مدیر مدرسه علمیه تخصصی فدک همدان متذکر شد: در کنار حسینیهها، جمعهای عمومی و اجتماعات بزرگ، این مجالس خانگی هستند که دو ویژگی اساسی را در خود دارند؛ یکی فراگیری در سطح خانواده و محله و دیگری بعد تربیتی و دینی بسیار عمیق. این مجالس موجب انس بیشتر خانوادهها با اهل بیت (ع) و باعث میشود که پیوند فرزندان با امام حسین (ع) و آلالله عمیقتر و ریشهدارتر شود. این پیوند سپس به جامعه نیز منتقل خواهد شد.
افشینزاد در ادامه، ارتباطات خانوادگی و همسایگی را از ثمرات این مجالس دانست و گفت: در این مجالس، علاوه بر بعد دینی، آثار اجتماعی ارزشمندی نیز شکل میگیرد؛ ازجمله صله رحم، تقویت روابط خانوادگی، ارتباطات همسایگی و شکلگیری مهربانی و عطوفت در فضای خانوادهها و محلهها. متأسفانه یکی از معضلات امروز ما، کاهش همین روابط و رفتوآمدهاست. مجالس خانگی روضه میتواند این خلأ را جبران کند.
وی با اشاره به حضور پررنگ زنان در واقعه عاشورا، بیان کرد: در واقعه عاشورا، زنان عاشورایی، در رأس آنها، حضرت زینب (سلاماللهعلیها)، نقشی برجسته و بیبدیل داشتند اما هرکدام، متناسب با جایگاه، توان و شرایط خود، در صحنه بودند، از مادر طفل ششماهه گرفته تا حضرت رقیه (س)، حضرت سکینه (س) و دیگر بانوان. این نشان میدهد که هر فردی، در هر موقعیتی که قرار دارد، با هر میزان از توان و ظرفیت، میتواند در مسیر حق حاضر باشد و وظیفه اجتماعی و دینی خود را انجام دهد.
این استاد حوزه علمیه افزود: در عاشورا، از یک نوزاد ششماهه گرفته تا بانوان بزرگی همچون زینب (س)، هرکدام بهنحوی ایفای نقش کردند. رباب، مادر طفل شیرخوار، زینب (س) که اوج ایستادگی و روشنگری بود، حضرت رقیه (س) که در خرابه شام صدا بلند کرد، حضرت سکینه (س) که در کنار امام سجاد (ع) روشنگری کرد و دیگر بانوان اهل بیت، همه در صحنه حضور داشتند. هر جا که نیاز بود، خطبه خواندند، افشاگری کردند و در برابر دشمن ایستادند.
افشینزاد تأکید کرد: این تصور که «من سواد ندارم» یا «موقعیتش را ندارم»، نباید باعث انفعال شود. هر فردی باید به اندازه توان خود در جامعه حاضر باشد و به وظیفهاش عمل کند. هیچکس نمیتواند عدم حضورش را با بهانههایی مثل نداشتن تحصیلات یا موقعیت توجیه کند. زنان نقش مهمی در انتقال فرهنگ عاشورا دارند، همانگونه که در تاریخ نیز نقشی پررنگ در انتقال و تداوم آن ایفا کردهاند.
مادران از دوران بارداری تا تربیت نسل آینده میتوانند فرهنگ عاشورا را نهادینه کنند/ دشمن هم فردبهفرد کار میکند، ما هم باید همینطور عمل کنیم
وی با تأکید بر نقش بنیادین زنان و مادران در تربیت عاشورایی نسلها گفت: از همان ابتدای دوران بارداری، پس از زایمان، در دوره شیردهی و در تمام مراحل رشد فرزند، مادر نقش محوری دارد. وقتی لالاییهای یک مادر برای کودک، لالایی حضرت علیاصغر (ع) باشد و قصههای عاشورایی برایش گفته شود، اینها ابزارهایی هستند که مفاهیم فرهنگی و دینی را در جان کودک نهادینه میکنند.
مدیر مدرسه علمیه تخصصی فدک همدان با تأکید بر لزوم توجه به محتوای صحیح عاشورایی افزود: اما نکته مهم این است که ما باید اطلاعات دقیق و کامل درباره وقایع عاشورا داشته باشیم. لازم است حقیقتها را از تحریفها و روایتهای غیرواقعی جدا کنیم. تنها در این صورت میتوانیم از ابزارهایی مانند لالاییها، قصهگویی، دعا کردن، ابراز محبت و همراهی در مسیر تربیت دینی فرزندان بهره بگیریم و آنها را به اهل بیت عصمت و طهارت (ع) متصل سازیم.
افشینزاد با اشاره به کمرنگ شدن تربیت خانگی در جامعه امروز گفت: البته این موضوع همچنان در بسیاری از خانوادهها وجود دارد، اما متأسفانه تا حدی کمرنگ شده. دلیل آن هم این تصور اشتباه است که تربیت فرزند فقط بر عهده مدرسهها و اجتماع است. در گذشته تعلیم و تربیت عموماً در خانهها انجام میشد، اکنون نیز باید دوباره این نقش احیا شود. تقویت تربیت خانگی یک ضرورت فرهنگی است.
وی در ادامه افزود: ما وظیفه داریم فرزندانمان را نهفقط برای امروز، بلکه برای 20 سال آینده تربیت کنیم. پدر و مادر باید آنقدر بصیرت و درک داشته باشند که بفهمند جامعه در آینده چه مسیری را طی خواهد کرد و فرزندشان را برای آن آینده آماده کنند. بچهها وقتی وارد جامعه میشوند، با فضایی متفاوت و چالشهایی تازه روبهرو هستند، اگر آمادگی لازم را نداشته باشند، دچار گسست نسلی و آسیبهای تربیتی میشوند. این شکاف میان نسلها امروز قابل مشاهده است و باید برای آن چارهاندیشی کنیم.
مدیر مدرسه علمیه تخصصی فدک همدان با اشاره به فضای مجازی و تأثیر آن در تربیت فرهنگی عنوان کرد: ما فضای مجازی و رسانهها را نفی نمیکنیم؛ اینها هم اثرگذارند. اما مهم این است که در این فضا بتوانیم حقیقت را از تحریف تشخیص دهیم. مشکل این است که فضای مجازی، باوجود گستردگیاش، آن پیوند روحی و تربیتی عمیقی که روضههای خانگی ایجاد میکنند را ندارد.
افشینزاد در ادامه گفت: روضههای خانگی، روح و روان انسان را جلا میدهند. قرار گرفتن در فضای معنوی خانه، سبب توجه عمیق خانواده به اهل بیت (ع) میشود و الفتی میان اعضای خانواده و ساحت مقدس امام حسین (ع) و یارانش پدید میآورد که در فضاهای دیگر بهسادگی بهدست نمیآید.
وی سپس با اشاره به ضرورت کار محلی و فردبهفرد در عرصه فرهنگی خاطرنشان کرد: ما باید توجه داشته باشیم که دشمن نیز با روشهای فرد به فرد، چهره به چهره و محلی وارد شده. در جنگ ترکیبی امروز، دشمن بهدنبال نفوذ در دل خانهها و در سطح اشخاص است. آنها فکر میکردند در این جنگ نرم و دفاع مقدس دوم، موفق خواهند شد، اما به لطف خدا و عنایت حضرت ولی عصر (عج)، به اهداف خود نرسیدند.
مدیر مدرسه علمیه تخصصی فدک همدان تأکید کرد: ما نیز باید در برابر چنین هجمهای، با همان روش عمل کنیم. یعنی نه صرفاً به اقدامات کلی و عمومی اکتفا کنیم، بلکه محلی و فردبهفرد وارد میدان شویم. باید حادثه عاشورا، روح حماسه، روح ظلمستیزی، اطاعتپذیری از خدا و ولایت و تعمیق اعتقادات و باورهای دینی را در سطح خانواده نهادینه کنیم تا به امید پروردگار بستر ظهور حضرت حجت (عج) فراهم شود.
ضرورت استمرار نقش زنان در پاسداشت فرهنگ عاشورا و تقویت ایمان ولایی
در خاتمه باید گفت؛ نقش زنان در پاسداشت فرهنگ عاشورا و ترویج فرهنگ ولایت، از ریشههای عمیق و حیاتی در تاریخ اسلام برخوردار است که همچنان باید محور توجه و حمایت باشد. زنانی که نهتنها در صحنههای تاریخی عاشورا حضوری فعال و اثرگذار داشتند، بلکه با مدیریت عاطفی، تربیتی و فرهنگی خود، پیوند نسلها را با این فرهنگ الهی حفظ کردهاند. امروز نیز، در برابر چالشهای نوین فرهنگی و اجتماعی، این نقش بیش از همیشه اهمیت دارد؛ چراکه استمرار ارزشهای عاشورایی و تعمیق باورهای ولایی، نیازمند مراقبت، بصیرت و تلاش مستمر است.
تربیت دینی در خانواده و نقشآفرینی زنان در ایجاد فضایی معنوی و عاشورایی، کلید حفظ این میراث گرانبهاست. در عصر رسانهها و فضای مجازی که میتواند هم فرصت و هم تهدید باشد، کارکردهای خانگی و محلی زنان، همچون رگهای حیاتی جامعه، جریان فرهنگ حسینی را تضمین میکند. اطاعت و باور به ولی امر و امام زمان (عج)، که از مهمترین آموزههای عاشورا است، باید با زبان محبت و صبر از سوی زنان به نسلهای آینده منتقل شود تا چرخه ایمان و مقاومت همچنان پویا بماند.
بنابراین، مسئولیت همه ما بهویژه زنان در این مسیر سنگین است؛ مسئولیتی که به اندازه تمام تاریخ شیعه اهمیت دارد و تضمینکننده استمرار حرکت امام حسین (ع) و آرمانهای والای او در جامعه است. حفظ و تقویت این نقش، نهتنها وظیفهای دینی و اخلاقی، بلکه ضرورتی راهبردی برای آینده اسلام و جامعه ما محسوب میشود.
