محدودیت کارکرد زیستبومی رودخانهها با تجاوز به حریم آنها
رودخانهها نهفقط برای انسانها، بلکه برای بقای همه موجودات و در همهجا اهمیت دارند. آنها علاوه بر تأمین آب آشامیدنی، برای تفریح، آبیاری کشاورزی، تولید برق، حملونقل رودخانهای (مثل رودخانه کارون)، تهیه غذا و همچنین انتقال آلودگیها (که خوشبختانه بخشی از آنها را میتوانند پالایش کنند) کاربرد دارند. رودخانهها برای انواع گیاهان و جانوران نیز حیاتیاند. همچنین، از راه نفوذ آب به بستر خود، به تغذیه آبهای زیرزمینی کمک میکنند تا این منابع همیشه پرآب بمانند.
استان همدان نیز رودخانههای فراوانی دارد که از چشمهسارها و کوههای این استان سرچشمه میگیرند. متأسفانه بیشتر این رودخانهها در فصل تابستان بهدلیل گرمای هوا، به جز رودخانههای گاماسیاب و سیمینهرود، خشک میشوند یا کمترین میزان آبدهی را دارند. مهمترین رودخانههای استان همدان عبارتاند از؛ قرهچای، سیمینهرود، گاماسیاب، قلقلرود، خرمرود، آبشینه (یلفان)، درهمرادبیگ و عباسآباد.
رودخانههای همدان با چالشهای متعددی روبهرو هستند؛ مشکلاتی که نهتنها به محیط زیست آسیب میزنند، بلکه سلامت و ایمنی شهروندان را نیز به خطر میاندازند.
نبود شبکه جمعآوری فاضلاب و تخلیه مستقیم آن به رودخانهها باعث تجمع حیوانات مزاحمی مانند موش و…، آلودگی و کاهش کیفیت آب میشود و زیستبوم رودخانهها را به خطر میاندازد. برای مثال، ورود فاضلاب و نبود مدیریت منابع آب، بهویژه در حوضه آبریز قرهچای، موجب کاهش سطح آبهای زیرزمینی شده و این موضوع بر میزان آبدهی رودخانهها و تأمین آب شرب و کشاورزی اثر منفی گذاشته است.
علاوهبراین، برخی رودخانهها بهدلیل ساختوسازهای بیرویه و انباشت زباله مسدود و به کانالهای کوچکی تبدیل شدهاند. این امر موجب میشود که با وقوع بارشهای شدید، آب بهطور مناسب هدایت نشود و شاهد آبگرفتگی معابر و خیابانها باشیم. بارشهای سنگین و سیلابهای فصلی، بهویژه در دشتهای کبودراهنگ و نهاوند، خسارات مالی و جانی بهدنبال دارند؛ این سیلابها میتوانند زیرساختها را تخریب کنند، به اراضی کشاورزی آسیب بزنند و باعث آلودگی آبهای سطحی شوند.
همچنین با توجه به اهمیت آزادسازی حریم رودخانهها، در تاریخ 7 آذرماه 1403 رئیس کل دادگستری همدان با اشاره به اینکه رودخانه عباسآباد یکی از اصلیترین رودخانههای شهر همدان است، بر ضرورت آزادسازی حریم این رودخانه توسط شهرداری و تسریع و جدیت بیشتر در پیگیری این موضوع تأکید کرد.
مدیرعامل شرکت آب منطقهای همدان در تاریخ 23 آذرماه 1403 در خصوص اجرای طرح آزادسازی بستر رود عباسآباد خبر داد: با وجود اطلاعرسانیهای متعدد و نصب بنر در اطراف رودخانه، در بعضی از قسمتهای رودخانه، معارضان مانع اجرای پروژه شدند که با همکاری دادستان مرکز استان و نیروی انتظامی موضوع برطرف شد. بعد از پایان مرحله دوم آزادسازی، مرحله سوم این طرح نیز کلید خورد و از انتهای مرحله دوم طرح تا تقاطع با رودخانه دهپیاز به طول تقریبی پنج کیلومتر نیز طی سال جاری لایروبی و آزادسازی برای عبور ایمن سیلاب انجام خواهد شد.
اما متأسفانه تاکنون خبری از اتمام عملیات سوم پروژه و روند ادامه طرح در دسترس نیست. انتظار میرود این پروژه همانند سایر طرحها نیمهکاره رها نشود.
بهمنظور اهمیت و تأثیر رودخانهها و ضرورت حفاظت از این منابع خدادادی با معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافتهها در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری گفتوگو کردیم. مشروح گفتوگو را در ادامه بخوانید؛
دکتر محمدرضا غریبرضا در مصاحبه با خبرنگار سپهرغرب، در پاسخ به این پرسش که رودخانهها چه نقشی در زیستبوم شهری دارند و چگونه به حفظ تنوع زیستی و تأمین منابع آب کمک میکنند؟ گفت: برخی از کهنترین رودخانههای کشور ازجمله کارون، کرخه، سفیدرود، زایندهرود، دز، سیمینهرود و… از میان شهرها عبور میکنند و همواره نقش مهمی در تأمین امنیت غذایی داشتهاند. یکی از مهمترین خدمات آنها، ایجاد محیطی سازگار با محیط زیست برای همه جانداران است؛ از آبزیان و پرندگان گرفته تا دام و انسان، که همه بتوانند زندگیای پایدار و بدون تنش داشته باشند. این خدمات زیستبومی زمینهساز افزایش تنوع زیستی از نظر گونهها و تعداد آنها میشود.
وی افزود: از گذشته تاکنون، مصرف آب شرب شهری، آبیاری فضای سبز، کشاورزی و دامداری در محدوده شهرها کاملاً به این رودخانهها وابسته بوده و هرگونه کاهش دبی جریان، باعث کاهش تنوع زیستی، کمبود آب آشامیدنی و شیوع بیماریها در شهر و روستا میشود.
این مقام مسئول همچنین با اشاره به اینکه اجزای زیستبوم رودخانهها شامل کانال اصلی، کانالهای فرعی، تالابهای حاشیهای، کرانههای رسوبی و سنگی و پوشش گیاهی آبدوست میشود، بیان کرد: تمامی این اجزا با آب به هم متصلاند و قطع ارتباط هر بخش، منجر به کاهش خدمات زیستبومی و کوچ جانداران به بخشهای پرآبتر رودخانه خواهد شد. در این بین، پوشش گیاهی همیشه بیشترین آسیب را میبیند.
غریبرضا در پاسخ به اینکه رودخانهها علاوه بر تأمین آب برای مصارف مختلف، چه خدمات بومشناختی دیگری برای جوامع انسانی و طبیعت فراهم میکنند؟ گفت: خدمات بومشناختی رودخانهها شامل حفظ بقای همه جانداران مرتبط بهویژه آبزیان، ایجاد و حفظ تنوع زیستی، تعدیل تغییرات اقلیمی، ایجاد پوشش گیاهی و تعدیل گردوغبار، بقلی نسل حیوانات آبدوست مانند گاومیش، سگ آبی، سمور آبی (شنگ)، پرندگان لانهساز در کرانههای آبرفتی رودخانه و پرندگان مهاجر است. علاوه بر این، رودخانهها نقش مهمی در خودپالایی و کاهش غلظت آلایندههای طبیعی و انسانی، انتقال رسوب به دریا و تأمین مواد غذایی برای آبزیان دریایی دارند.
وی با اشاره به اینکه از دهه 80 به بعد فشار زیادی بر منابع آب رودخانهها وارد شده است، افزود: دلایل آن رشد بیرویه کاربریهای مختلف ازجمله کشاورزی (زراعت، باغبانی، دامداری، شیلات و آبزیپروری در حاشیه رودخانه)، توسعه سکونتگاههای شهری و روستایی، صنایع، نیروگاهها، افزایش سطح سواد عمومی و تغییر سبک زندگی شهرنشینان به مصرفگرایی و سایر عوامل، بودهاند که باعث شدهاند حجم زیادی از انواع مختلف پساب و آلایندهها تولید شود که متأسفانه در بسیاری از شهرها، بدون تصفیه و بهطور مستقیم وارد رودخانهها میشوند.
وی با ابراز تأسف از اینکه بسیاری از مردم رودخانه را همچون زبالهدان میبینند گفت: افراد بدون توجه به توان خودپالایی رودخانه یا اثرات تغییر اقلیم و سدسازیهای متعدد، همچنان پرتوقع انتظارات غیرواقعبینانه و معجزه از رودخانه دارند! علاوه بر این، با تجاوز به حریم رودخانهها خدمات زیستبومی آنها را محدود میکنند.
معاون پژوهش، فناوری و انتقال یافتهها در پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری ادامه داد: نتیجه این هجوم همهجانبه به رودخانهها، کاهش جدی ذخیره آبزیان، مرگ دستهجمعی آنها، کاهش تنوع زیستی، رشد موجودات مهاجم و غیرخوراکی، افزایش بیماریهای انسان، دام و پرندگان و بهطور کلی، کاهش امنیت غذایی، از دست رفتن آرامش ساکنان حاشیه رودخانه و بیکاری بسیاری از مردم و روی آوردن به شغلهای کاذب مانند قاچاق شده است.
غریبرضا همچنین با اشاره به اینکه تعییرات اقلیمی بهصورت کمبارشی و پربارشی، رژیم آبگذری رودخانهها را دچار تنشهای متنوعی کرده، افزود: کمبارشی مانع شکلگیری رواناب دامنهها و ورود آب به رودخانه میشود و تبخیر آب نیز از سطح خاک افزایش یافته. از سوی دیگر، پربارشی منجر به سیلابهای شدید و ناگهانی با تداوم کوتاه میشود که ضمن تخریب کاربریها و زیرساختها، برای آبزیان نیز خسارتبار است؛ چراکه گلآلودگی رودخانه، فراتر از تحمل آنها بوده و انباشت حجم بالای رسوبات باعث مدفون شدن تخم ماهیها یا مهاجرت آنها از محیط میشود.
وی افزود: افزایش تبخیر سالانه، یکی از آثار تغییر اقلیم است که باعث خشک شدن رودخانهها و نابودی یا مهاجرت جانوران وحشی میشود.
این مقام مسئول در پاسخ به اینکه چه چیزهایی مثل آلودگی آب، ساختوساز غیرمجاز و دستاندازی به حریم رودخانه باعث آسیب زدن به زیستبوم رودخانههای همدان شده؟ توضیح داد: تغییر اقلیم و کمبارشی از یکسو و نیاز گسترده به آب بهخاطر رشد جمعیت و توسعه صنایع، منجر به خشک شدن چشمهها و کاهش منابع آبی سطحی و زیرزمینی شدهاند. وقوع سیلابهای شهری، بارها بخشهایی از همدان را با مشکل مواجه کرده. همچنین فرسایش خاک و انتقال رسوبات به سد اکباتان و کاهش ظرفیت ذخیره آب شهر همدان، موجب مشکلاتی برای زیستبوم منطقه شده است.
غریبرضا با ابراز اینکه شهر همدان رودخانه دائمی ندارد و مهمترین رودخانه استان، گاماسیاب در شهرستان نهاوند است، گفت: میزان دبی آب چشمه گاماسیاب، در پاییز حدود 500 لیتر در ثانیه و در بهار به 3000 لیتر در ثانیه میرسد. منبع تغذیه آب این چشمه، یخچالها و کارستهای رشتهکوه گرین است. متأسفانه مصرف بیرویه آب در بخش کشاورزی، موجب خشک شدن تمامی شاخههای رودخانه گاماسیاب در استان همدان شده است.
وی یادآوری کرد: در شهرستان نهاوند، هزار و 160 حلقه چاه عمیق و نیمهعمیق مجاز وجود دارد که حدود 800 مورد آن برای مصرف کشاورزی استفاده میشود. در شهرستان اسدآباد هم که 10 درصد از مساحت حوضه آبریز گاماسیاب را شامل میشود، هزار و 339 چاه کشاورزی مجاز فعال است.
این مسئول، رودخانه گاماسیاب را یکی از زیستگاههای مهم منطقه دانست و توضیح داد: این رود، محل زندگی دهها گونه آبزی و همچنین تنها زیستگاه گونه منحصربهفرد ماهی «کوبیتیس آویسا» در جهان است. متأسفانه ورود فاضلاب شهری و صنعتی به این رود سبب مرگ و میر آبزیان و پسماندهای شیمیایی، مهمترین عامل نابودی آنان شناخته شده. علاوه بر این، فرسایش خاک و تخریب مراتع باعث بروز سیلابهای شدید در این حوضه شده است.
غریبرضا در پایان سخنان خود گفت: در سال 1398، بیش از 270 میلیمتر بارش باران تنها در عرض 24 ساعت در حوضه گاماسیاب باعث طغیان این رودخانه و بالا آمدن سطح آب سیمره و کرخه شد. در نتیجه این سیلاب در فروردین 1398، چندین پل ازجمله پل علیآباد تخریب شده و برخی از روستاهای شهرستان هرسین در کرمانشاه به زیر آب رفتند.
رودخانهها زیستبومهای ارزشمندی هستند که حفاظت از آنها در واقع حفاظت از زندگی انسانها و حیات وحش محسوب میشود. همانند بسیاری از منابع طبیعی دیگر، رودخانهها همواره با تهدیدات و تغییرات مختلفی روبهرو بودهاند. علاوه بر تأثیرات اقلیمی و عوامل طبیعی، فعالیتهای انسانی نیز تأثیر زیادی بر این منابع دارند.
این منابع ارزشمند طبیعی، به همان اندازه که سودمند و حیاتیاند، اگر مورد بیتوجهی قرار بگیرند و دچار آلودگی و تخریب شوند، میتوانند آسیبها و خطرات جدی برای ساکنان اطراف خود و محیط زیست بهدنبال داشته باشند.
بنابراین، ادامه حیات رودخانهها و بهتبع آن ادامه حیات زنجیرههای وابسته به آنها، نیازمند حفاظت و مراقبت ویژه است. برای این کار، هم مسئولان و هم مردم باید همکاری کنند، چراکه اجرای برنامهها و طرحهای حفاظت از رودخانهها فقط با مشارکت همگانی امکانپذیر خواهد بود.
قطعاً، مطالبهگری و دغدغه مردم برای حفاظت از منابع طبیعی، باعث میشود مشکلات سریعتر و بهتر پیگیری و حل شوند.