طبق تعاریف علمی بافت تاریخی به بخش‌هایی از شهر گفته می‌شود که در آن عناصر فضایی، کالبدی، اجتماعی و فرهنگی، حاصل تداوم زندگی انسانی در طول زمان بوده و به‌صورت درهم‌تنیده، مجموعه‌ای منسجم از ارزش‌های تاریخی، معماری، هنری و هویتی را تشکیل می‌دهند.
حال آنکه طبق تعاریف ارائه‌شده این بافت‌ها معمولاً شامل بناهای شاخص، ساختارهای عادی، فضاهای عمومی، نظام گذرها و گاه عناصر طبیعی‌اند که هم‌زمان، یا در لایه‌های متوالی شکل گرفته‌اند.
هویت بافت‌‌های تاریخی، نه‌تنها در ویژگی‌های مادی، بلکه در نحوه زیست، خاطره‌جمعی و رابطه میان انسان و محیط بازتاب می‌یابد؛ بنابراین حفظ این بافت‌ها، مستلزم درک عمیق از ساختار تاریخی، نیازهای معاصر و هدایت آگاهانه دگرگونی‌هاست، تا توازن میان پاسداشت میراث و پویایی زندگی برقرار شود.
به بیان ساده‌تر بافت تاریخی، تنها مجموعه‌ای از آثار قدیمی نیست، بلکه خاطره جمعی مردم، هویت فرهنگی جامعه و شیوه زیستن در گذشته را در خود نگه داشته؛ بنابراین حفظ این بافت‌ها یعنی پاسداری از پیوند میان گذشته و امروز و نیازمند آن است که با شناخت درست، تغییرات آینده نیز در راستای حفظ این هویت هدایت شود.
امروز از بافت تاریخی کهن‌شهری چون همدان، با سه هزار سال تداوم سکونت و چمن‌های سرسبز و شور زندگی، تنها تک‌بناها و نامی از محلاتی که خود به تاریخ پیوسته‌اند، باقی مانده است. بنابراین برای حفظ همین اندک بناها و بافت تاریخی محدود به بازار همدان، هنوز دیر نشده و همچنان فرصت باقی است؛ اما این امر عزمی جدی و هماهنگی میان دستگاه‌های مختلف را می‌طلبد تا آیندگان نیز بتوانند خانه‌های زیبای برجا مانده در محلات قدیمی را ببینند و از زیبایی سرشارشان بهره‌مند شوند.
بر این اساس با توجه به اهمیت موضوع برآن شدیم تا با فرهاد فرزانه؛ معمار و شهرساز همدانی که در کارنامه کاری خود معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری همدان را دارد، گفت‌وگویی ترتیب دهیم که در ادامه می‌خوانید:
* تعریف کلی از بافت تاریخی در شهرها ارائه داده و بفرمایید چگونه می‌توان از این فرصت‌ها برای تقویت شهر به لحاظ توسعه و گردشگری استفاده کرد؟
بنده پیش‌تر استادی داشتم که تأکید داشت به جای بافت قدیمی در شهر، از کلمه «کهن» استفاده شود؛ زیرا وقتی از بافت کهن صحبت می‌کنیم، بار معنایی آن متفاوت است. در تعریف این بافت می‌توان گفت یک موجودیت ارزشمند است که نیاز به حفظ جدی دارد، به طوری که برقراری و استفاده از ظرفیت آن، در ارتباط با شهرهای مشابه مانند کاشان و یزد نشان می‌دهد که این شهرها با احترام بیشتری با بافت‌های تاریخی خود برخورد می‌کنند و از این طریق کسب درآمد کرده و گردشگران را جذب می‌کنند؛ اما متأسفانه در همدان، مشکلاتی وجود دارد که مانع از این استفاده بهینه شده است.
*آیا معماری و کالبد این بافت، تأثیری بر مردم و فرهنگ آن دارد یا صرفاً باید کالبد آن حفظ شود؟
یقیناً وقتی صحبت از بافت کهن است، نمی‌توان آن را جدا از ساکنان اصلی‌اش بررسی کرد، چرا که فرهنگ و مردمی که در این بافت زندگی می‌کنند، به همان اندازه حفظ کالبد اهمیت دارند. بدان معنا که ما نمی‌توانیم به افرادی که در بافت تاریخی زندگی می‌کنند بی‌توجه باشیم و صرفاً با وضع محدودیت‌ها و ضوابط شهرسازی، آن‌ها را در فقیرتر کرده و انتظار همراهی در نگهداری این بافت را داشته باشیم.
برای انگیزه‌بخشی به این افراد، لازم است امتیازات مالی در نظر گرفته شود تا نگهداری بناها و ادامه زندگی در این مناطق برایشان جذاب باشد. نکته اصلی اینکه برای حفاظت از این بناها باید به سمت تدوین ضوابط و مقرراتی رفت که ساکنان این بافت و مالکان تک‌بناها را تشویق کند و آن‌ها را در زمره اقشار برخوردار شهر قرار دهد؛ یعنی نسبت به پرداخت حقوق مالکانه حساس‌تر عمل کرد تا ساکنان ماندن و مرمت خانه‌های خود را به ترک خانه ترجیح دهند.
*چه راهکارهایی برای زنده نگه داشتن محله‌های تاریخی پیشنهاد می‌شود؟
با توجه به اینکه بخش اعظم بافت کهن همدان از بین رفته، باید در حفظ تک‌بناها و همچنین حفاظت از معدود مرکزمحله‌های باقی‌مانده تلاش کرد. به‌عنوان نمونه، تغییر کاربری و احیای «حمام محله کبابی» که امروزه خود به موتور محرک زیست شبانه در این چمن تبدیل شده، نمونه‌ای موفق از احیای بافت تاریخی است.
نکته حائز اهمیت آنکه وجود حیات و زندگی، بی‌شک رکن اصلی پویایی بافت کهن در شهرهاست. اما متأسفانه در گذشته، بافت کهن را به اشتباه بافت فرسوده تلقی کردیم و همین نگاه اشتباه و سیاست‌های نادرست وزارت راه و شهرسازی، موجب تخریب بسیاری از بناهای تاریخی و کاهش جاذبه گردشگری تاریخی در شهر شده است.
*اشاره کردید که بافت تاریخی همدان دچار مشکلاتی شده، لطفاً بیشتر توضیح دهید؟
متأسفانه در حال حاضر، ما با بافتی منسجم و کامل روبه‌رو نیستیم و بسیاری از آثار تاریخی خود را که می‌توانستیم در قالب بافت شهری حفظ کنیم، از دست داده‌ایم. با این حال، هنوز هم محله‌های بسیاری وجود دارند که می‌توانند به‌عنوان الگوهایی زنده از گذشته عمل کنند. بنابراین باید از تجربیات موفق شهرهایی مانند یزد در کشور خودمان و یا استانبول در ترکیه بهره‌ بگیریم؛ البته باید به بومی‌سازی این الگوها، برای احیای بافت تاریخی همدان توجه و تلاش کنیم.
در سایر کشورها نیز این بافت و تک‌بناهای کهن، به حدی قابل احترام و ارزشمند هستند که شهرداری و یا دستگاه‌های متولی شهری، خود این منازل را خریداری کرده و نسبت به احیای آن‌ها اقدام می‌کند، به طوری که اگر فردی بخواهد چنین بنایی را خریداری کند، می‌بایست سال‌ها در صف انتظار بماند. در برخی موارد، شهرداری پس از تملک این خانه‌ها، آن‌ها را با قیمتی پایین‌تر و البته با شرط حفظ و نگهداری تحت نظارت کامل، به علاقه‌مندان واگذار می‌کند.
* چگونه می‌توان امکانات مدرن (وای‌فای، پارکینگ طبقاتی) را بدون آسیب به معماری تاریخی، به این بناها اضافه کرد؟
یقیناً این کار امکان‌پذیر است؛ چراکه در این زمینه تجربه‌های موفقی چه در سطح ملی و چه بین‌المللی وجود دارد. در حال حاضر یکی از مشکلات اصلی گردشگری تاریخی در شهر، نبود پارکینگ مناسب در محوطه بافت‌های تاریخی است. به‌عنوان مثال، در طرح تفصیلی شهر همدان سال 1384، احداث چند پارکینگ در لبه‌های رینگ نخست شهری پیش‌بینی شد، اما مسئله این است که یا ساخته نشدند و یا در صورت احداث، به‌دلیل جانمایی غلط، خود به معضل ترافیکی بدل شده‌اند؛ مانند پارکینگی که در کولانج ساخته شد و در عمل به خاطر محدودیت‌های دسترسی قابل استفاده نیست، بنابراین، شایسته است ضمن حفظ بافت تاریخی و بدون آسیب زدن به معماری تاریخی امکانات مدرنی مانند وای‌فای و پارکینگ مناسب نیز ایجاد شود.
نکته دیگر ایجاد پارکینگ‌های محلی است بدان معنا که گروهی از ساکنان یک محله بتوانند به‌جای ساخت پارکینگ اختصاصی در منازل خود از پارکینگ‌های اشتراکی در مجاورت بافت استفاده کنند؛ البته می‌بایست به این نکته نیز توجه کرد که نوع وسایل نقلیه باید متناسب با بافت تاریخی باشد تا در حفظ فضای سنتی کمک کند، درست مثل آنچه در ژاپن شاهد هستیم؛ در بافت تاریخی شهری این کشور از خودرو‌های کوچک‌مقیاس برای رفت و آمد بهره می‌گیرند، این در حالی است که در همدان، هنوز شاهد تردد اتوبوس‌های بزرگ در بافت کهن شهر هستیم، وسایلی که حتی برای دور زدن در میدان اصلی شهر با مشکل مواجه‌اند و همین باعث ایجاد مشکلات ترافیکی و آسیب به فضای تاریخی شده است.
*مهم‌ترین تخریب‌های صورت‌گرفته در بافت تاریخی همدان کدام‌اند؟
مهم‌ترین و جبران‌ناپذیرترین آن، مربوط به نابودی کامل بافت جولان در دهه 70 است که به‌دلیل استفاده از واژگان نادرستی مانند «بافت فرسوده» و «بافت مسئله‌دار» و به تبع آن سیاست‌های ناصحیح، در دوره‌های گذشته به وقوع پیوست. باید از واژه صحیح «بافت کهن» استفاده می‌شد، تا این بافت به فرصتی بزرگ برای گردشگری همدان، نه‌فقط در سطح ملی که حتی در سطح بین‌المللی بدل شود. البته هنوز فرصت‌های بسیاری در بخش‌هایی از بازار سنتی همدان به‌عنوان بافت کهن باقی مانده است که می‌تواند برای گردشگران جذاب باشد. چند کاروانسرای قدیمی در این بافت وجود دارد که به حال خود رها شده‌اند که به کمک بخش خصوصی می‌توان نسبت به احیای آن‌ها اقدام کرد.
در واقع باید شرایطی فراهم شود که بازاریان منطقه، به ازای احیا و مرمت بافت تاریخی، از منافع اقتصادی بهره‌مند شوند و به تقویت گردشگری شهری کمک کنند. اگر این فرآیند به‌درستی و با مشارکت خود بازاریان انجام شود، می‌توان گفت که هنوز بخش مهمی از داشته‌های باارزش این شهر از دست نرفته است.
*در نهایت آیا پیشنهاد خاصی برای نگهداری و حفظ این بافت‌ها دارید؟
آنچه حائز اهمیت است اینکه باید تمامی راهکارها و تجربیات موفق دنیا را بررسی کرده و براساس شرایط بومی برنامه‌های کوتاه‌مدت و بلندمدت تدوین کنیم تا نه‌تنها این بافت‌های تاریخی حفظ شوند، بلکه به آن‌ها رونق و حیات دوباره ببخشیم.

طاهره ترابی مهوش