دلایل متعددی برای انقراض یا در معرض خطر انقراض قرار گرفتن گونه‌های جانوری در همدان وجود دارد. تبدیل زیستگاه‌های طبیعی به زمین‌های کشاورزی، ساخت و ساز و توسعه شهری که باعث کاهش فضای زندگی و محدود شدن دسترسی گونه‌های جانوری به منابع غذایی و آب می‌شود.

شکار بی‌رویه و غیرقانونی، به‌ویژه برای گونه‌هایی که ارزش اقتصادی یا تزئینی دارند در برخی موارد به انقراض آن‌ها منجر می‌شود؛ بنابراین انقراض یا کاهش جمعیت گونه‌ها، به‌ویژه در مناطق محدود، منجر به کاهش تنوع ژنتیکی در جمعیت‌های باقی‌مانده می‌شود که این امر آن‌ها را در برابر بیماری‌ها و تغییرات محیطی آسیب‌پذیرتر می‌کند. همچنین برخی از بیماری‌های دامی و انسانی می‌توانند به حیات وحش نیز منتقل شده و باعث تلفات گسترده در بین گونه‌های جانوری شوند.

تغییرات اقلیمی و گرم شدن زمین، می‌تواند منجر به تغییر الگوی بارش، افزایش دما و خشک‌سالی‌های شدیدتر شود که این عوامل تأثیر منفی بر حیات وحش می‌گذارند.

اهمیت گونه‌های جانوری در زیست‌بوم‌ و رفاه انسان‌ها غیرقابل انکار است. تنوع زیستی که شامل گونه‌های جانوری مختلف است، به پایداری زیست‌بوم‌ها و تأمین نیازهای انسان‌ها کمک می‌کند. حفاظت از این گونه‌ها نه‌تنها برای حفظ تعادل طبیعت، بلکه برای تضمین سلامت و امنیت غذایی انسان‌ها نیز حیاتی است.

بر اساس اهمیت موضوع با رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش اداره کل محیط زیست استان همدان به گفت‌وگو پرداختیم که در ادامه می‌خوانید؛

دکتر علیرضا محمدی، با بیان اینکه همدان یکی از استان‌هایی است که بیش از 80 درصد از زیستگاه‌های کوهستانی و تپه ماهوری را به خود اختصاص داده اظهار کرد: بسیاری از گونه‌های استان وابسته به همین زیستگاه‌های کوهستانی بوده و جمعی نیز در زیستگاه‌های دشتی زندگی می‌کنند.

به گفته وی، تاکنون 34 گونه پستاندار، 193 گونه پرنده، 45 گونه خزنده، 39 گونه ماهی و چهار گونه دوزیست در استان همدان شناسایی شده است.

او قوچ و میش ارمنی را از پستانداران شاخص و نمادهای جانوری استان معرفی کرد و گفت: جمعیت مناسبی از این دو گونه در زیستگاه‌های کوهستانی استان همدان وجود دارد. کل و بز نیز از دیگر گونه‌های مهم و تحت حمایت هستند.

این مقام مسئول اضافه کرد: متأسفانه نه‌تنها در همدان بلکه در سایر استان‌ها نیز به‌دلیل تغییرات آب و هوایی، تغییر کاربری اراضی، خرد شدن و جزیره‌ای شدن زیستگاه‌ها و همچنین تخلفات در شکار و صید، جمعیت این گونه‌های جانوری کاهش یافته است.

محمدی اذعان کرد: در میان پرندگان، عقاب طلایی، شاهین، لیل و بالابان از پرندگان شکاری هستند که در مناطق کوهستانی مشاهده می‌شوند.

وی از مشاهده و ثبت حضور سیاه‌گوش به‌عنوان بزرگترین گربه‌سان در استان همدان خبر داد و گفت: از میان گربه‌سانان شاخص استان می‌توان به گربه وحشی و گربه جنگلی اشاره کرد و همچنین از گوشت‌خوارها گرگ، کفتار، روباه و شغال نیز در استان حضور دارند.

وی با اشاره به اثرات بسیار منفی تغییرات اقلیمی بر کلیه زیستگاه‌های حیات وحش در دنیا و مستثنی نبودن کشور ایران از این موضوع، عنوان کرد: این پدیده منجر به کاهش منابع غذایی و آب شده و به‌طور غیرمستقیم جمعیت حیات وحش را با تهدید مواجه کرده است.

این مسئول در تشریح اقدامات اداره‌کل حفاظت محیط زیست استان برای مدیریت جمعیت حیات وحش گفت: با افزایش دما و خشک‌سالی، در برخی مناطق منابع آبی سطحی را از دست داده‌ایم. برای تأمین آب حیات وحش در مناطق مرتفع، آبشخورهایی ایجاد کرده‌ایم تا آب به‌صورت مصنوعی به این نقاط برسد. همچنین در فصل‌های سرد سال که به‌دلیل بارش برف، گونه‌های گیاه‌خوار به گیاهان دسترسی ندارند، به‌صورت دستی برای آن‌ها علوفه‌رسانی انجام می‌شود.

محمدی با ابراز تأسف از نابودی برخی گونه‌های جانوری در استان همدان افزود: آهوی گواتردار ایرانی که پیش‌تر در دشت جیحون‌آباد قهاوند، واقع در شمال ‌شرق استان، زیست می‌کرد، طی حدود 15 تا 20 سال اخیر از این منطقه به‌طور کامل منقرض شده. تغییر کاربری اراضی، دست‌اندازی‌ها و بازسازی زمین‌های ملی باعث دگرگونی جدی در زیستگاه این گونه شده و امنیت زیستگاه‌ها را از بین برده است.

وی با ابراز نگرانی از خطر انقراض میش‌مرغ که یکی از پرندگان سنگین‌پرواز است، تصریح کرد: زیستگاه اصلی این گونه در دشت‌های اسدآباد تا استان کردستان و آذربایجان غربی قرار دارد، اما متأسفانه این گونه نیز در استان همدان دچار انقراض محلی شده و اکنون به تعداد بسیار اندک در شهرستان بوکان باقی مانده است.

وی به اقدامات انجام‌شده برای احیا و بهبود شرایط زیستگاهی دو گونه منقرض‌شده اشاره کرد و گفت: اکنون در حال مطالعه و تحقیقات هستیم تا بتوانیم در آینده نزدیک شرایط بازگشت این دو گونه را به استان فراهم کنیم.

رئیس اداره نظارت بر امور حیات وحش استان همدان با بیان اینکه روند انقراض گونه‌ها رو به افزایش است و استان همدان نیز درگیر این مسئله شده، افزود: افزون بر گونه‌هایی که به‌طور کامل منقرض شده‌اند، برخی از گونه‌ها نسبت به گذشته بسیار کم در طبیعت مشاهده می‌شوند. دال سیاه، کرکس مصری، افعی راده و پاییک‌ها (گونه‌ای شبیه به خرگوش) ازجمله گونه‌هایی هستند که در برخی نقاط استان دیگر دیده نمی‌شوند و اگر روند تخریب زیستگاه ادامه پیدا کند، این گونه‌ها نیز به‌طور کامل از دست خواهند رفت.

محمدی به دخالت‌های انسانی در تشدید مشکلات جمعیتی گونه‌های جانوری اشاره کرد و افزود: برخی گونه‌های مهاجم توسط انسان وارد زیستگاه‌های ما شده‌اند که با رقابت با گونه‌های بومی، جمعیت‌های طبیعی را تحت تأثیر قرار داده‌اند. به‌عنوان مثال، سنجاب ایرانی که پیش‌تر فقط در بخشی از جنگل‌های غرب نهاوند زندگی می‌کرد، به‌دلیل خرید و فروش غیرمجاز و رهاسازی این گونه در باغ‌ها، اکنون به گونه‌ای مهاجم تبدیل شده و خسارات زیادی به اقتصاد و زیستگاه طبیعی سایر گونه‌ها وارد کرده است.

وی با اشاره به اینکه بسیاری از زیان‌ها و خسارت‌های وارده به زیستگاه‌ها در کوتاه‌مدت قابل درک نیست اما در بلندمدت اثرات جبران‌ناپذیری به همراه دارد، گفت: بسیاری از گونه‌ها مانند بلبل خرما یا مرغ مینا که جزو گونه‌های بومی استان نبودند، توسط برخی افراد از سایر استان‌ها خریداری و وارد همدان شده‌اند و به‌دلیل سازگاری با زیستگاه شهری همدان، جمعیت‌شان رو به افزایش است.

وی با ذکر این نکته که شهروندان ممکن است با گونه‌های جانوری وحشی یا گونه‌های آسیب‌دیده مواجه شوند، تأکید کرد: در صورت مشاهده، حتماً موضوع را از طریق سامانه 1540، سامانه تلفنی 24 ساعته سازمان حفاظت محیط زیست استان همدان، گزارش دهند و از هرگونه اقدام خودسرانه پرهیز کنند.

وی با اشاره به اینکه مرکزی جهت نگهداری پرندگان شکاری با همکاری افراد علاقه‌مند به طبیعت و محیط زیست ایجاد شده گفت: این مرکز باغ‌های شخصی است که در اختیار محیط زیست قرار گرفته و بیشتر پرندگانی که دچار آسیب می‌شوند را به این مرکز منتقل می‌کنیم تا زیر نظر دامپزشکان نظر اداره کل محیط زیست استان، روند درمان را طی ‌کنند و در صورت بهبودی کامل به زیستگاه‌های طبیعی برگردند.

این مسئول با اشاره به پذیرایی استان همدان از حدود پنج هزار پرنده آبزی از انواع اردک‌ها مانند سرسبز، گیلار، تنجه و همچنین کشیم، غواص و سایر پرندگان آبزی به‌واسطه قرار گرفتن در مسیر مهاجرتی مهم پرندگان، بیان کرد: متأسفانه در سال‌های اخیر، خشک‌سالی‌های پیاپی، سه تالاب ملی استان همدان ازجمله آق‌گل، چم‌شور و پیرسلمان را تحت تأثیر قرار داده است.

محمدی ادامه داد: کم‌آبی باعث شد که تالاب آق گل شهرستان ملایر به‌دلیل عدم آبگیری، طی دو سال اخیر خشک شود. این تالاب یکی از زیستگاه‌های اصلی پرندگان مهاجر بود که همه‌ساله بالغ بر دو هزار پرنده را جذب می‌کرد و حتی شاهد پدیده جوجه‌آوری نیز در این تالاب بودیم؛ اما متأسفانه اکنون این زیستگاه از محل جوجه‌آوری و اسکان موقت پرندگان مهاجر حذف شده است.

وی با توجه به رونق طبیعت‌گردی و کوهنوردی در زیستگاه‌های طبیعی همزمان با فصل‌های گرم سال و افزایش خطر آتش‌سوزی‌ و تأثیرات منفی آن بر گونه‌های جانوری، از هم‌استانی‌ها خواست: از رها کردن زباله‌هایی همچون بطری‌های شیشه‌ای و پلاستیکی در طبیعت که موجب وقوع آتش‌سوزی می‌شوند، خودداری کنند. همچنین تا حد امکان از روشن کردن آتش پرهیز نموده و پیش از ترک منطقه از خاموش بودن آتش اطمینان حاصل کنند.

او در پاسخ به پرسشی درباره اطلاع‌رسانی به مردم درخصوص حیات وحش و گونه‌های جانوری تصریح کرد: باید بدانیم که تمام گونه‌های جانوری به یکدیگر وابسته‌اند و در نهایت، انسان نیز وابسته به طبیعت و گونه‌های جانوری است. بنابراین در این زنجیره به‌هم‌پیوسته، دخالت در جمعیت یا زیستگاه یک گونه، آثار عمیقی بر کل زیست‌بوم می‌گذارد.

این مقام مسئول در پایان به اهمیت دو عامل غذا و پناه برای هر گونه جانوری اشاره و تأکید کرد: در دوره‌ای از زمان، شکار غیرمجاز علف‌خوارانی چون خرگوش و گراز باعث شد حملات گوشت‌خوارانی همچون گرگ بیشتر متوجه دام یا حتی انسان شود. وقتی غذای این جانوران را از بین ببریم، برای ادامه حیات ناگزیر نزدیک جوامع انسانی می‌شود.

وی افزود: عامل دیگر، مدیریت نامناسب پسماندهاست که سبب می‌شود شاهد حضور گونه‌های جانوری، به‌ویژه گوشت‌خواران، در فصل زمستان در محیط شهرها و روستاها باشیم. قطعاً با دقت و مدیریت بیشتر می‌توان این تعارضات را به حداقل رساند.

حفاظت از گونه‌های جانوری در حیات وحش به ادارات و ارگان‌های مربوطه محدود نمی‌شود. بدون شک در کنار ارگان‌ها مردم نیز در این امر مهم دخیل هستند. شاید بتوان گفت تأثیر حضور مردم در حیات وحش نه‌تنها کمتر از عوامل دیگر نیست بلکه بیشتر است.

وظیفه مردم در حفظ گونه‌های جانوری شامل جلوگیری از شکار غیرقانونی ازجمله خرید و فروش نکردن حیوانات وحشی، عدم شکار در مناطق حفاظت‌شده و اطلاع‌رسانی در مورد شکارچیان غیرمجاز به مقامات مربوطه است.

از دیگر وظایف مردم پرهیز از تخریب جنگل‌ها و مراتع، عدم آلودگی آب و خاک و حمایت از پروژه‌هایی است که به احیای زیستگاه‌های طبیعی کمک می‌کنند. همچنین تفکیک زباله، کاهش مصرف پلاستیک، استفاده از وسایل حمل‌و‌نقل عمومی و کاهش مصرف انرژی بسیار مؤثر است.

مردم می‌توانند با داوطلب‌شدن در پروژه‌های حفاظتی، حمایت از سازمان‌های حامی محیط زیست، کمک مالی به سازمان‌های مردم‌نهاد، مشارکت در برنامه‌های حفاظتی و حمایت از قوانین و مقررات زیست‌محیطی، نقش مؤثری در حفاظت از گونه‌های در معرض خطر ایفا کنند.

از دیگر نقش‌های مهم مردم در این زمینه، آموزش و اطلاع‌رسانی به دیگران درباره اهمیت تنوع زیستی و نقش هر فرد در حفاظت از آن است. همچنین با کاهش مصرف آب، برق و سایر منابع طبیعی، مردم می‌توانند به حفظ محیط زیست و کاهش اثرات مخرب بر حیات وحش کمک کنند.

با انجام چنین اقداماتی، شهروندان می‌توانند نقشی اساسی در حفاظت از گونه‌های جانوری و حفظ تنوع زیستی برای نسل‌های آینده ایفا کنند.