در حالی‌که هنوز فضای پس از جنگ 12روزه میان اسرائیل و ایران در افکار عمومی و محافل دیپلماتیک فرو ننشسته، تحولات تازه‌ای در ساختار امنیتی و دفاعی جمهوری اسلامی ایران در حال شکل‌گیری است. دو رخداد مهم در کانون توجه تحلیل‌گران قرار گرفته؛ بازتأسیس شورای دفاع پس از چند دهه و انتصاب علی لاریجانی به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی.

بازگشت شورای دفاع، نهادی که آخرین‌بار در دوران جنگ تحمیلی فعال بود، این‌بار نه در دل نبردی تمام‌عیار بلکه در پی یک نبرد محدود اما پرپیام، نشانه‌ای از بازتعریف تهدیدات و آمادگی‌های نظامی ایران است. از سوی دیگر، ورود چهره‌ای چون لاریجانی به مهم‌ترین جایگاه امنیتی کشور، آن‌هم پس از یک دوران سکوت و کنارگذاشتگی سیاسی، حامل پیام‌هایی پیچیده به درون و بیرون مرزهاست.

این تحولات در کنار هم، نشانه‌هایی از گذار ایران به مرحله‌ای تازه از نظم امنیتی-نظامی را به نمایش می‌گذارند؛ نظمی که همزمان هم باید به مخاطرات بیرونی پاسخ دهد، هم به چالش‌های درونی در سطح حکمرانی و انسجام ملی.

برای واکاوی این دگرگونی‌ها، با استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه بوعلی‌سینا، گفت‌وگویی انجام داده‌ایم. وی با نگاهی چندلایه به این تحولات، از منطق تأسیس شورای دفاع، ابعاد راهبردی انتصاب لاریجانی و نیز پیام‌های تلویحی این تحولات به اسرائیل، آمریکا و گروه‌های سیاسی داخلی سخن گفته است.

بازگشت شورای دفاع، بازگشت به منطق جنگی؟

به گفته دکتر رضا رحمتی، تشکیل دوباره شورای دفاع پس از جنگ 12روزه اخیر اسرائیل علیه ایران، یادآور ساختاری است که در دوران جنگ عراق علیه ایران فعال بود.

وی در این باره اظهار کرد: این شورا پس از سال‌ها دوباره در حال تأسیس است. یکی از مهم‌ترین پیام‌های آن این است که ایران خود را آماده‌ شرایط جنگی می‌بیند و ساختارهای لجستیکی و منابع انسانی‌اش را در حالت بسیج قرار داده است.

استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه بوعلی‌سینا با اشاره به اصل 176 قانون اساسی، تأکید کرد که این اقدام نشانه‌ تشخیص وضعیت جدید از سوی حاکمیت بوده و معنای آن «تفکیک برنامه‌ریزی دفاعی از سازوکار امنیت ملی» است.

رحمتی ادامه داد: تفکیک شورای دفاع از شورای عالی امنیت ملی، چابک‌سازی تصمیم‌گیری‌های نظامی و دفاعی است. شوراها ابزار بازدارندگی مستقیم نیستند، اما می‌توانند پیام‌های راهبردی صادر کنند. به‌نظر می‌رسد طرف‌های خارجی ازجمله آمریکا و اسرائیل نیز این پیام را دریافت کرده‌اند.

شورای عالی امنیت ملی و شورای دفاع؛ دو سازوکار برای دو وضعیت

وی در پاسخ به پرسشی درباره تفاوت دو شورا، توضیح داد: شورای عالی امنیت ملی در شرایط صلح فعالیت می‌کند و اولویت آن امنیت داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی است. در حالی‌که شورای دفاع برای شرایط جنگی یا آستانه‌ جنگ طراحی شده و تمرکزش بر نظامی‌گری، تجهیز و آمادگی است.

به گفته این تحلیلگر مسائل سیاسی، این تفاوت در عنوان دو شورا و همچنین در اولویت‌بندی برنامه‌ها کاملاً مشهود است. این تفکیک به‌طور ضمنی نشان‌دهنده‌ تغییر در راهبردهای دفاعی ایران است.

رحمتی اظهار کرد: با وجود آنکه نام شورا «دفاع» است، اما در آن راهبردهای تهاجمی نیز طراحی و تدوین می‌شود. به گفته وی، این شورا می‌تواند زمینه‌ساز تصمیم‌گیری سریع و بدون محدودیت‌های معمول شورای عالی امنیت ملی باشد تا در مواجهه با تهدیدات مستقیم، واکنش مؤثر و فوری صورت گیرد.

وی ترکیب شورای دفاع را نیز این‌گونه پیش‌بینی کرد: رئیس‌جمهور ریاست شورا را به‌عهده دارد. احتمالاً دو نماینده از سوی مقام رهبری، مشابه شورای عالی امنیت ملی، در آن حضور دارند. همچنین، مقامات ارشد ارتش، سپاه و ستاد کل نیروهای مسلح نیز در ترکیب این شورا حضور خواهند داشت.

استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه بوعلی‌سینا مهم‌ترین تفاوت را در «چابکی ساختار و تمرکز صرف بر مسائل نظامی و دفاعی» دانست و تصریح کرد: بر خلاف شورای عالی امنیت ملی که حوزه‌های گسترده‌تری را پوشش می‌دهد این شورا متمرکز بر حوزه خاص دفاع در برابر تهدیدات است.

انتصاب لاریجانی؛ پیام چندلایه به داخل و خارج

رحمتی در بخش دوم گفت‌وگو به انتصاب علی لاریجانی به‌عنوان دبیر شورای عالی امنیت ملی پرداخت و با بیان اینکه این رویداد دارای ابعاد سیاسی، منطقه‌ای و دیپلماتیک است گفت: دکتر لاریجانی شخصیتی با سابقه مدیریتی بالا و شناخت عمیق از تحولات بین‌المللی است. او چهره‌ای مرضی‌الطرفین در میان جناح‌های سیاسی داخلی است و می‌تواند به تقویت انسجام ملی و کاهش شکاف‌های داخلی کمک کند.

وی همچنین یادآور شد که لاریجانی در بحبوحه جنگ اسرائیل علیه ایران، مواضع تندتری در حوزه بازدارندگی هسته‌ای اتخاذ کرد که مورد توجه نظام قرار گرفت.

وی افزود: پیام دکتر لاریجانی درباره حرکت ایران به سمت سلاح هسته‌ای در صورت تهدید، نشانه‌ای از اعتمادسازی دوباره او نزد نهادهای عالی کشور پس از رد صلاحیت در انتخابات بود. انتصاب فعلی، به نوعی دلجویی از او و بازگشت رسمی‌اش به حلقه تصمیم‌گیران نیز محسوب می‌شود.

از دید استادیار روابط بین‌الملل دانشگاه بوعلی‌سینا، حضور لاریجانی در ساختار امنیت ملی می‌تواند خلأ ناشی از خروج چهره‌هایی چون محمدجواد ظریف را نیز تا حدودی پر کند.

وی در این باره اعلام کرد: جناح‌های سیاسی داخلی، لاریجانی را به‌عنوان یک چهره توافقی می‌شناسند. او می‌تواند وزنه‌ دولت را در مذاکرات منطقه‌ای و بین‌المللی سنگین‌تر کند. این پیام برای طرف‌های غربی نیز روشن است؛ ایران به‌دنبال رویکردی متعادل‌تر در دیپلماسی است.

اما آیا لاریجانی موفق خواهد شد؟

رحمتی در پایان تأکید کرد: عملکرد لاریجانی به عوامل متعددی بستگی دارد؛ او یک برند دیپلماتیک شناخته‌شده است، اما موفقیت او در شورای عالی امنیت ملی مشروط به آن است که چقدر اختیار واقعی داشته باشد، چقدر از سوی مقامات عالی مورد حمایت قرار گیرد و اینکه فضای عمومی کشور در مسیر تعامل یا تقابل حرکت کند.

بازتعریف ساختار دفاعی در آستانه نبردهای چندلایه

در پایان باید گفت؛ تحولات اخیر در ساختار تصمیم‌گیری امنیتی و دفاعی کشور را نمی‌توان صرفاً به‌عنوان واکنشی مدیریتی به تحرکات میدانی ارزیابی کرد. تأسیس مجدد شورای دفاع، آن‌هم پس از چهار دهه و در شرایطی که کشور نه درگیر یک جنگ کلاسیک، بلکه مواجه با تهدیدات ترکیبی و جنگ شناختی تمام‌عیار است، بیانگر نوعی گذار راهبردی در سیاست دفاعی جمهوری اسلامی ایران است؛ گذار از حالت مدیریت بحران‌های مزمن به سوی ساختاردهی پیش‌دستانه‌ قدرت.

شورای دفاع، با ترکیب احتمالی از نهادهای نظامی و نمایندگان عالی‌رتبه، می‌تواند مرکز ثقل جدیدی برای طراحی و اجرای راهبردهای تهاجمی و بازدارنده باشد؛ جایی مستقل از ملاحظات گسترده و بعضاً کند شورای عالی امنیت ملی، که در دل صلح طراحی شده است. این تمایز ساختاری به‌خوبی گویای آن است که تهدیدات پیش‌رو نه صرفاً امنیتی، بلکه تمام‌عیار و چندبُعدی تعریف شده‌اند.

در همین راستا، انتصاب چهره‌ای چون علی لاریجانی به جایگاه دبیری شورای عالی امنیت ملی نیز حامل پیام‌هایی چندلایه است. از یک‌سو، بازگرداندن یک شخصیت با سوابق امنیتی، دیپلماتیک و نفوذ دوسویه در جناح‌های سیاسی، نشان‌دهنده تلاش برای ایجاد نوعی انسجام ملی و بازسازی اعتماد سیاسی در سطح داخلی است. از سوی دیگر، بازگشت لاریجانی که «برندی» شناخته‌شده در سطح گفت‌وگوهای هسته‌ای و بین‌المللی است، می‌تواند پیامی از آمادگی ایران برای مذاکره، اما از موضع قدرت باشد.

در مجموع، چه از نظر ساختاری و چه در بُعد نیروی انسانی، نظام در حال چیدمان تازه‌ای از مؤلفه‌های قدرت است؛ ترکیبی هوشمند از آمادگی برای مقابله میدانی، مدیریت بازدارندگی چندسطحی و حضور فعال در میدان جنگ روانی و شناختی که هر روز ابعاد پیچیده‌تری به خود می‌گیرد.

سایه جنگ و ناامنی از سر ایران بزرگ و عزیز ما دور باد.

سمیرا گمار